Lungrawh Damlonak (Depression)

Lungrawh damlonak (depression) hi tih a nung taktakmi damlonak pakhat a si. Thlawp zong a har taktakmi a si. Hihi thil fate in thil nganpi ruangah a chuak kho. Lungrawh damlonak hi, phun tampi a um. Aa thawknak cu lungretheihnak (stress) in aa thawkmi a si bik ti a si.

Stress aa thawknak

A ruang phun tampi in a chuak kho. Zawtfahnak faak ton ruangah, tangka harsat ruangah, chungkhar sau tuk damlo ruangah, khawnden ruang ah, thihloh ruangah, innchungkhar i theihthiam lo ruangah, nu le va pehtlaihnak thatlo ruangah, thenrawi ruangah, rian phuah ruangah, thinhun tuk ruang ah ti in a phunphun ruangah a chuak kho. Lungput that lo ruang le thluak le thisen ah dah (chemistry) hman lo ruang le tihphannak ngeih ruang ah a chuakmi a si.

Lungretheihnak a zual tik ah damnak lam tuah khawh lo ahcun "lungrawh zawtnak" (depression) ah a lan kho. Lungrawh damlonak ngeih hnu ahcun, hnu kir than a fawi ti lo. Sii le zeidang in sang taktak in thlawp a hau tawn. Cu hmanh ahcun 100% dam a har tawn. Cu lungrawh damlonak aa thawknak hi, "lungretheihnak" (stress) in a si. Pa nakin nu nih hi zawtnak hi an ngei kho deuh ti a si.

Minung zeizat nih dah an ngeih?

Nihin ni ah, sehlei fimthiamnak, rumnak, nuamhnak le thanchonak a karh bantuk in minung lungretheihnak zong a karh ve. Sehlei fimthiamnak (technology) nih thil tha tampi a chuahpi nain, buainak le lungretheihnak zong tampi a chuahpi ve. Seh riantuannak a thanchonak ram paoh ah lungretheih a zual chin lengmang ti a si.

Seh riantuannak a thanchonak ram, Japan, S. Korea, Tuluk, Europe le USA zong ah lungretheihnak hi a karh chin lengmang. Thil phun tampi ruangah a si. A caan ahcun tangka le sipuazi ruangah hin lungretheih hi a sang khun an ti. CBSnews.com ah an tialmi hitin a si:

2007 ah lungretheihnak USA ah a sang ngaingai i minung lungretheihnak a sannak hi 6.2 a si. 2014 ah lungretheihnak vialte i 64% cu tangka ruangah a si; 60% cu rian ruang ah a si; 47% cu chungkhar tuanvo ruang ah a si; 46% cu ngandamlonak ruangah a si. 

American Psychological Association (APA) tuaknak ah USA ah lungretheihnak hi a karh chin lengmang i point (10) in tuak tikah, 2014 ahcun 4.9 a si i 2015 ahcun 5.1 a si an ti. Minung 3,361 sinah lungretheihnak kong survey an tuah. Cu an hmuhmi ahcun, "nifatin in mi nih nihsawh thlanglamhnak kan tong" tiah an ti. USA ah midang nihsawh le thlanglamhnak ton te hna hi, lungretheihnak chuahpitu thil an rak si tiah an ti.

UK ah minung 10,000 sinah hlathlatinak an tuah i minung 4 ah 1 nih cun minung ka si ti lo tibantuk tiang lungretheihnak hi kan tong peng tiah an ti. Cu chungah zatuak ah 44% nih cun lungretheihnak hi kan tuar an ti. 44% chungah 28% nih cun a kum in kan tuar tiah an ti. 

Vawleipumpi ah lungrawh zawtnak taktak ngeimi hi 2012 ah million 350 an um tiah WHO nih an an ti. Cu chung ahcun USA bak ah upa kum tling lungrawh zawtnak ngeimi hi million 16 an si i, USA minung dihlak i 6.9% an si tiah an ti.

Lungrawh zawtnak hi a phunphun in a lang i, thinphannak te hna, tihnak te hna zong a zual tuk tik ahcun, lungrawh damlonak ah an i chuah kho ve.

National Institute of Mental Health (USA) nih USA ram chungah lungretheihnak le lungrawh damlonak phunphai ngeimi an tuak tikah hitin an si:

*Thinphan damlonak (anxiety disorder) hi USA ah thluak zawtnak (mental illness) mi tambik nih an tuarmi a si i, US ah kum 18 cung minung 40,000,000 nih an ngeihmi damlonak a si an ti. Cucu US ram minung dihlak i 18% a si.

* Thinphan damlonak hi thlawp khawh a si nain, thum-chuah-hnih lawng an thlawp hna

* Thinphan damlonak thlawpnak caah US ah $42 billion renglo a dih i, thluak zawtnak (mental illness) caah i an dihmi dihlak $148 billion chung i thum-chuah-khat a si.

* Thinphan damlonak a ngeimi hna cu lungthin rawkmi (psychiatric disorder) hna nakin a let 3 in a let nga tiang doctors sin ah an kal deuh i, a let 6 in sizung ah an um duh deuh.

* Hi thinphan damlonak hi cikor in a kal kho; tluak i dah (chemistry) umtuning diklo ruang le pumpak sining le pumpak nih hmuhtonmi thil harsa ruangah a chuak khomi a si.


Lungretheih damlo aa thawknak

Lungretheih damlonak aa thawknak hi lenglei thilri ruangah silo in thinlung in aa thawkmi a si. Cucaah Jesuh nih "thilri, hnipuan, hrukaih le eidin te hna ngeih lo ruangah nan lungrethei le awlokchawng (worry) in um hlah u; Pathian tu kha bochan u" tiah Pathian riantuan aa thwkka te ah mipi a cawnpiak hna. Minung kan nunnak ah, lenglei thilri chawva eidinnak in "lungthin put" hi a biapi deuh mi a si (Matt. 6:24-34). Minung lungthin put hi biapi tuk ah Jesuh nih a chiah caah, Pathian riantuan aa thawkka ah, minung thinlung a biapitnak kong lawngte cawnpiaknak in a ministry hi a rak thawk (Matt. 5-7).

Greek mifim Epictetus timi pa nih "stress" kong ah hitin a ti. "Minung hi an hmuhmi thil nih (an thinlung) hna a hnawh hna lo; thil an hmuhning tu nih hna a hnawh hna" (People are disturbed not by a thing, but by their perception of a thing) tiah a ti.

Cucu a dik tuk. Ni fatin hmuhmi thilri, chawva, chiatnak le thatnak, ngaihchiatnak le lawmhnak, rumnak le sifahnak, damnak le zawtfahnak vialte hna ruangah "stress" hi a chuak kho. Thilri mitthitnak hmanh in a chuak kho. Cucu a chuahtertu cu "hmuhmi thil" ruangah siloin kan thinlung in cu thilri cu zeitin dah kan hmuh i, kan pawm i, kan thinlung nih zeitin dah a cohlan timi tu khi a biapi deuhmi a si.

Tahchunhnak ah, kan zawtfah le sizung um tikah, kan mah zawtfah le tuarnak hlah maw a fakbik tiah kan ruah ahcun, lungrawk khawh a si. Asinain kan mahnak faak a tuarmi tampi an um rih ko timi kan ruah ahcun, nem tein tuar khawh a si. Cucaah lungretheihnak timi hi, kan khuaruahnak (perception) le thil kan hmuh ning kan lungput ruangah tu ah a si deuh.

Cucaah "thil hman ruah, thil biatak hngalh, a dikmi tanh le dirpi, lungthin chiakha ngeih lo, nunthat le nun tluantlam te hna hi, minung ngandamnak ah a biapi tukmi an si. Cucah Jesuh zong nih, lungthin khuaruahnak hi biapi tuk ah a chiah caah, Pathian riantuan aa thawkka bak ah, lungthin that a herhnak kong hi a cawnpiak hmasat hna. Cucu Matthew daal 5-7 kar vialte hi, lungthin le ziaza kong lawngte a si. Lungthin le ziaza a thami cu "stress" ngeih awk a rak har.

Lungretheih Damlonak sullam

Lungretheih timi hi a sullam an lehning aa khatmi te a um lem lo. Mi tam deuh nih an lehmi cu, "taksa, thluak siloah lungthin nuamhlonak le lungthin khingrihnak" khi a si tiah an ti. Lungretheihnak hi chiatnak a chuahpitu a si zungzal lo. A caan ahcun lungretheihnak nih thatnak, ruahnak tha le thar zong a chuahpi ve. Cucaah lungretheihnak (stress) hi a cheu cu "a thami lungretheihnak" (good stress/eustress) tiah an ti. Tahchunhnak ah, tlik zuam ah teitu ka silo sual lai ti phan te hna asiloah thimnak ah sungtu caah hngah a har tluk in teitu ca zongah hngah a har ve.

Nupi thit lai le va ngeih lai hmanh ah lungre a thei. Christmas le Kum Thar tuah lai hmanh ah lungre a thei. Cu hna cu a thami lungretheihnak an si. Kan fanu fapa high school an awn i college kai ding an si hmanh ah, tangka kan har nawn ahcun lungre a thei cang. Cucaah "lungretheihnak" (stress) hi a phun a tam tuk i, chim cawk ding a si lo. Cucaah a fawi nak cu, "a thami lungretheihnak a um i, a chiami lungretheihnak a um ve."

Lungretheih Phunphun

Lungetheihnak hi a phun tam tuk a um i, cu lungretheihnak nih taksa ah thil zeitindah a umter? Taksa chung i dat (metabolism) kha a mah kokek sining te phaknakah takta nih minutes zeizat dah a rauh tibantuk zohchunh in, lungretheihnak hi min tampi an then.

Lungretheih Zawtnak

Hihi "acute stress" tiah an ti. Hi lio ahcun, "Na doh lai i na tei lai maw? Na zaam lai dah?" ti phun in taksa a um. Lungre a van theihnak khi a sau lo. Minute 90 hrawng ahcun a dai i, taksa le thisen kha punghman in an um than kho. Lungthin a dam than kho.

Lungretheih Ngawrnak

Hihi "chronic stress" tiah an ti. Dam a har deuh cang. Nifatin te nunnak caah a buaimi thil nih a chuahter. Rian tlamtlinlo, ngakchia ruang, leiba le tangka lei chamhbau ruang ah a chuak tawn. Hi nih a chuahtermi hi, mi tampi nih biapi ah an ruat lo i, an daithlanh sual tawn. Asinain hihi caan sau tuk a rauh i, tha tein damnak kawl lo ahcun, minung taksa damlonak le zawtnak dohtu thisen (immune system) a zor i, minung kha zawtnak dangdang nih tlak khawh a si.

Athami Stress

Hihi Eustress an ti. Nifatin ah ton tawnmi, thitlaknak (marriage), fa ngeih, awngbali hmuh, catang awn, hawikawm thar he i tlawnkai, midang zanriah ei sawm le riankai tibantuk a si. A nuam ko nain lungretheihnak a um ve thiathiam.

Lungthin Vaivuanh

Hihi "Distress" an ti. Zei tuah hmanh lungthawh lo le lungthin vaivuanh khi a si. Khawnden, nuva then, upadi buar ruangah dantat, chungkhar damlo, tazacuai, tangka lei sifah, riantuannak ah midang he remlo, thachiatnak ngeih peng le zeihmanh ah lungtling lo in um peng khi a si. Hi nih hin chiatnaklei (negative) lawngte a chuahpi. Rian tlamtlinlo le rian phuah te hna nih, "lungthin vaivuanh" hi tampi a chuahpi.

American Minung Lungretheihnak 

Minung lungretheihak hi, pumpak in chungkhar in, bu le khua in, ram le sining hawih in aa dang kho ngai. Ral ram ahcun raltuk tuk ruangah minung an lungre a thei. Kokek rawhralnak a tam tuknak ahcun kokek rawhralnak-lihnin, tilian, thlichia, meitlang-tibantuk ruangah lungretheihnak a chuak ve. Cuticun aa thawknak thilbuai hi a ruang aa dang kho ngai cio

U.S minung an lungretheihnak bik a ruang hi phun (7) um ti a si:

1. Rian nenh tuk (Job pressure):

Minung hi seh bantuk in an i hmang. Caan hman tein phanh a hau. Tuan herh caan ah overtime tuan a hau. Rian um lo tikah tinter a si. Boss te nih rianhnek tuk; tuanpi hawi he remlo le bia el tibantuk ruang ah.

2. Tangka:

Bill pek ding a um peng lio ah, thlachiarte bill pek khawh lo. Rian that lo; hmuhmi tlawm; dihmi tam; sizung leiba tam tuk ngeih; medicaid hna hmuh lo i mah nih liammi a tam tuk ruang ah.

3. Ngandamlonak

US hi sekhan le sizung um man a fak tuk. Damlo tikah tangka a dih tuk. Cancer le damlonak tam tuk a um fawn. Dam lo tikah lungretheih a zual tuk.

4. Pehtlaihnak (Relationships) 

Nuva thenrawi; nuva thihtian; nuva bia el; hawikawm he i remlo le sikcak; hawikawm ngei lo in mah le lawng umnak ruang ah lungretheih tuk a si.

5. Eidin chiatkhat

Caffeine dat a tam tukmi le dur chiahmi eidin tam tuk ei te hna, a thlummi le a thau tam tukmi thil eidin tuk te hna le eidin chiatkhat tuk ruang

6. Thawngpang tamtuk (Media overload)

Fim chan a si. Sipuazi tuahtu hna nih, TV, video, internet, email le social media timi (face book, twitter, instagram) te hna tam tuk zohnak le relnak nih lungretheihnak a chuahpi.

A cunglei thil paruk hna hi USA ah minung tambik nih lungretheih an ngeihnak aa thawknak an si. Cucaah riantuan zia zong thiam a hau. Tangka duh tuk lo le ngeihmi hnihkhat hman zia thiam a hau. Dam tein kan umnak ding caah, eidin le kholhtawl zia thiam zong a herh. Nu le va, hawi le kawm hna zong rem tein um le pehtlaihnak tha te in sersiam a herh.

Cun eidin te hna zong ah, kan taksa caah a herhmi vitamin tling tein ei a hau (Laimi cu, kan eimi tirawl hi vitamin an tlawm tuk. Breakfast zong ei huaha lo in chunhnu tiang hna kan um. Cubantuk cu damlonak a si).

Cun social media timi "facebook te hna, email te hna, instagram le twitter te hna a hleihluan tuk in tongh lo a hau. Facebook a tawng tukmi cu, an lunglawmhnak a zor deuh ti a si. "Lunglawmhnak a zor" timi cu, "Lungretheihnak a karh" tinak khi a si. Cucaah social media tonghtham tuk lo a tha.

Lungretheih ruangah zeidah a chuak

Lungretheih damlonak hi tih a rak nung tuk. Hi thil nih pumpak le chungkhar le Krihfabu ah buainak tampi a chuahpi khawh.

1. Nu le thennak a chuahpi khawh.
2. Riantuan huam lonak le tangka hmuhlonak a chuahpi khawh
3. Pumpak zawt le mahthahnak tiang a chuahpi khawh
4. Sikvuaknak a chuahpi khawh
5. Lungthin reprai ngeihlonak a chuahpi khawh

Lungretheih damlonak a langhning

Lungretheih damlonak hi a phunphun in a lang. A cheu cu an tang a fak An mit a ku tuk. A cheu an i hngilh kho lo. A cheu rawl an duh tuk i a cheu cu an ka a thaw lo. A cheu cu an thin a phang. Motor le vanlawng cit an ngamh lo. Dat-hle-ka hmanh an i cit ngam lo. Mi an zuum hna lo. Mi an lunghrinh hna. Thilri bang lo in cawk an hmang. Caan hi biapi ah an chia lo. Gambling tuah an hmang. An lung a tur. Bia an chimmi hi an lu le taw an i hngal lo.

A caan ah lungfimmi an lo nain, a caan ah biavaivuan an chim. Aphi a chuak kho setsailomi thil tam tuk an ruat. Cucu a taktak a si rua tiah an ruah. Thil an i tinhmi an thlen lengmang. An thinlung a hmun lo. An ruahnak aa thleng lengmang. An huammi aa thleng. An huam lo mi ahcun an i hne duh lo. Thilri le rian simh an hmang. Zei thil tuahnak hmanh ah an punghman an si lo. An biachim le biakam an tlolh. Midang sual puh an hmang. Midang ngiar peng an hmang. Mi an rem hna lo. Thil an philh i an i chinchiah kho lo. Bia pingpang le a diklomi ruah le chim an hmang.

An khuaruahmi hi an mah nih cun a dik bak ah an ruah nain, midang ruahnak ah a dik kho lo. An ruahmi paoh a hman in an ruah peng. An palhnak an i thei kho lo. Midang ruahnak an la kho lo. Bia el an huam. Baan an thei lo. Thil pipa ah buai lo in thil fatete ah an buai huam peng. Cucaah an thluak a buai peng i, an thinlung aa din lo. Cucaah a donghnak ahcun, a diklomi khua an ruat an ruat i, a donghnak ah mah le mah harnak a pemi le chungkhar rawkmi tampi an um.

American Psychological Association nih lungretheihnak a ngeimi hna ahcun a tanglei sining hi tampi a um tiah a ti.

*Lufah, taksa renh le fah, hngawng le keng fah
*Pawfah le chungril nuamh lo
*Tangfah le lungtur ran
*Mitkuh khawh lo le i ngilh tuk peng
*Baat tuk
*Rawl ei kathawt lo asiloah rawl tam tuk ei
*Atu le tu khuasik phun in um
*Thil biatak tein ruah khawh lo (concentration/focus tuah khawh lo)
*Thil chinchiah khawh lo asiloah thil philh hman
*Thinphan tuk lehpek (jitters/nervousness)
* Thintawi le ingchiat le zai peng
* Lungthin daihlo
* Thinphan (anxiety)

Hi a cunglei thil hi minung nih ngeih phung a si. A tam tuk i punghman na si ti lo ahcun, lungretheih zawtnak ngeih timi phun a si kho cang.

U.S.A ramchung i lungretheihnak a ngeimi hna an zoh tik hna ah, 2014 ah lungretheihnak a ngeimi nih an ngeihmi damlonak hi a tanglei bantuk in a si:

thabaatnak	51 %
a ruang umlomi lufahnak	44 %
chungril nuamhlo	34 %
titsa fahnak le renghnak	30 %
rawl ei ka thawtlonak	23 %
hacang rialnak	17 %
nuleva ihti huamlonak	15 %
lungmihnak	13 %
Lungthin lei lungrawkmi cu atanglei lungthin damlonak an ngei
lungthin nuamlo in um peng le thinhun peng	50 %
thinphannak ngeih	45 %
thazaang ngeih lo	45 %
nuamh lo le ngaihchiat peng

Biafunnak

Lungrawh damlonak (Depression) hi tih a nung taktak. Hi capar tawite ahcun tling tein tial khawh ding a si lo. Hi damlonak hi thlawp a har tuk caah, kan ngeihlonak ding hi a biapi tuk. Cun hi damlonak hi ngeih sual zong phan a um tuk caah, "stress" ngeih cangka tein a rannak in biatak tein i zohkhenh le thlawpbul  a hau. Doctor zong piah a tha. Sii he, innpa chakthlang he, chungkhar he, Krihfabu he i bawmh cio a haumi a si. Pathian bia zong in cawnpiak a biapi taktak.

Hi damlonak hi mikip nih tuar khawh a si. Sibawi zong nih an tuar i, engineering zong nih an tuar i, Hollywood midawh milar zong nih an ton i, mirum le sifak zong nih ton khawh a si. Pastor le pastor fale zong nih an tonmi a si i, dam a har ngaingaimi a si caah, Krihfabu cio zong nih ministry pakhat ah chiah i biatak tein tuan a herhmi rian a si. Zeicatiah minung nunnak cu a sunglawi tuk i, minung pakhat nunnak khamh kha a biapi tukmi a si caah a si.

------------------------------------------------------------------------------

Chinchiah

1. Major Study Reveals that 44% of us suffer from long term stress-are you one of them
Nov 6, 2013.

http://www.huffingtonpost.co.uk

2. http://www.cbsnews.com/news/the-biggest-cause-of-stress-in-america-today/

3. www.adaa.org

                         

Zomi Theological College

Zomi Theological Collage (ZTC) tiah mi tampi nih theihmi bible sianginn hi Falam khua ah a um. Laimi nih kan ngeihmi sianginn ah sianginn hlun bik le tuanbia ngei hmasat bikmi sianginn a si. Cucaah, Lai miphun caah min a ngei ngaingaimi sianginn pakhat a si. ZTC hi Falam Cozah sizung umnak Vankautlang a sir lei, Falam-Kalaymyo motor lampi in lam chaklei ah a um. A umnak hmunhma hi a cheng ngai nain, hmunhma panhlau ngai a si caah, sianginn nuam ngaingai a si. Falam khua a dawhtertu, min a thantertu le khatlei in tangka zong tampi a luhtertu sianginn pakhat a si.

ZTC umnak Falam khua (Rf. thechinvoice.com)

ZTC cu nihin ni ah Chin Christian Institute of Theology (CCIT) tiah min an sak. Chin Christian University, Hakha; Tedim Theological College, Tedim; Bethel Theological Seminary, Tahan le Union Theological Seminary, Matupi he hna pehtlaihnak an ngei. 

CCIT nih a tanglei degree hna hi an pek hna:

*Master of Divinity ( k.3 program)

*Master of Missiology (k.2 program)

*Bachelor of Theology (k.4 program)

*Bachelor of Ministry (k.2 program)

*Bachelor of Religious Education (k.2 program)

ZTC Tuanbia Tawi

Missionary Chester Strait nih 1928 ah, Hakha khua ah Bible school cu a rak dirh. Ralpi II a thawk tikah, Japan nih Kawlram kha an rak lak caah Mirang tam deuh cu India ah an rak zaam i, Hakha Bible school zong cu an rak khar ve. 

Ralpi II a dih hnu 1947 ah Missionary Nelsons te nih Tiddim ah Bible sianginn cu a van on. Hakha Bible school zong cu Missionary Robert Johnshon te nih 1948 ah an van on ve. Tiddim Bible sianginn cu missionary cu "furlough" an kal caah, an kai kho lo i 1952 tiang kai lo in an um. 

1953 ah Tiddim Bible school cu an on than i, S.T. Hau Go kha principal ah an hman. Cu lio ahcun S.T. Haugo nih "Zomi Baptist Convention Bible School" tiah a mah nawl in min a rak sang i, pawm piak cu rak si rih lo. 

1954 ah cu bible sianginn cu Hakha ah an rak thial than i, Johnson nih sayagyi rian a rak tuan. 1965 ah a pakhatnak bik bible sianginn degree lami cu degree an rak pek hna. An certificate ah Johnson nih Chin Hills Bible School tiah certificate a rak tial hmasat. 

December, 1956 ah Zomi Baptist Convention Executive Committee nih cu bible sianginn cu Zomi Baptist Bible School tiah an rak ti. Tiddim le Hakha sianginn hna cu middle sianginn tiang an rak tuah hna.

Baptist Mission Secretary E.E. Sowards nih khan sianginn cu tanghra sianginn tiang tuah a rak duh deuh. Cucaah sianginn cu Hakha in District Headquarter umnak Falam khua ah 1959 ah an rak thial.

Cu lio i Sayagyi a rak tuanmi Rev. David Van Bik nih a min kha Zomi Baptist Theological School ah thlen ding in a rak ti i, 1960 kum ah cu min cu an rak bunh. Sayagyi a rak tuanmi Rev. Simon Pau Khan En nih min thlen ding in a rak ti than i 1974 ah Zomi Baptist Theological Seminary an rak ti i, Diploma Course an rak chimh hna. 

Cun Sayagyi Rev. Dr. Chum Awi nih Zomi Theological College tiah min thlen ding in ruahnak a rak chuah i 1983 ah a min thlen than a rak si. Cu kum in B.Th thawk colh a rak si. 1983-1991 tiang Burma Institute of Theology (BIT) kuttang ah a rak um i, B.Th degree zong cu BIT nih voi thum tiang an rak pek hna: 1988, 1990 le 1991 ah. Rev. Dr. Chum Awi chan ah, ZTC cu Kawlram ah min ngei ngaingaimi sianginn pakhat ah aa chuah. 

1982 ah hi bible sianginn cu Association for Theological Education in South East Asia (ATESEA) nih chungtel sianginn pakhat ah an rak cohlan. Kum 4 ah voikhat lengmang an rak leng hna i, an zoh lengmang hna hnu ah an lung a tlin caah, 1991 ah sianginn tling sinak kha ATESEA nih an rak pek.

Theihtlei Dangdang

an deuh Zomi Baptist Convention ti a rak si lio ah, Zomi Theological College (ZTC) hi a min a rak thang ngaingai. ZTC in a chuakmi cu ca zong an rak thiam ngai. ZTC in cathiam timi cu MIT zong ah cathiam an rak si ko. Pakhatnak in pathumnak tiang aa cuhmi zong an rak um lengmang. Cu thil nih ZTC hi "quality" a ngeimi sianginn pakhat a si ko timi a langhter.

Zomi Theological College

ZTC a min a rak thannak a dang pakhat cu, an saya te hi cathiam le min ngei deuhmi lawngte an rak si. Zumhnak ah dirhmun an ngei. An i tlaihmi fek tein an i tlaih. Hmuhtonmi (experience) tampi an ngei. An hnulei tuanbia an tha. Matupi in, Tiddim, Tonzong le Kalay Valley lei tiang hruaitu an i tel caah, hmuhtonmi a rak kau. Ruahnak dangdang a ngeimi tampi rian an tuanti kho i, cucu thiltha ngaingai a rak si. 

ZTC a min a thannak a ruang tampi a ummi lak ah, a ruang pakhat cu Lairam ah seminary le college te hna kan rak ngeih lo caah a si. ZTC te lawng hi Laimi nih kan rak ngeihmi biaknaklei fimcawnnak sianginn pical taktak cu a rak si. Cun Falam cu ZBC zungpi umnak zong a si caah, ZBC le ZTC cu kan Laimi caahcun kan cozah bantuk an rak si ko. Kan rak upat tuk hna. Rumra an rak ngei tuk.

ZTC hi atu ahcun a cak tuk ti lo nain, a dir kho peng ve i, lunglawmh awk ngaingai a si. ZTC nih hin kan Lai miphun caah thiltha tam tuk a kan tuahpiak. Siangngakchia thatha le pastor thatha a rak chuahtu sianginn a si. ZTC in a chuak i, MIT a kai hnu ah ramdang kalmi an tlawm ti lo. Cucaah ZTC hi Laimi kan tuanbia a rak phurtu sianginn pakhat a si i, upat hmaizah tlak taktak a si. Hi sianginn i cachimtu, hruaitu vialte hna le tangka in sianginn dirkamhtu hna hi, Laimi tuanbia phurtu an rak si ko hna. Upat hmaizah tlak taktak an si. 

ZTC cu nihin ni ah Chin Christian Institute of Theology (CCIT) tiah min aa thleng cang. Falam khua ah a um rih ko. Hi sianginn hi riantuantu tampi an i thleng. Min tampi aa thleng. Program tampi i thleng ko hmanh sehlaw, aa thleng kholomi cu Lai miphun a dawhtertu le Pathian riantuantu tampi a chuahtertu a sinak cu aa thleng hlei lo. Hmailei zong ah hi sianginn hi Pathian nih thluachuah pe sehlaw, Bawipa ram kauhtertu le Lai miphun a dawhtertu ah ser peng ko seh.

 ------------------------------
Cherhchanmi Ca

1. ZTC hmanthlak hi hi Delhi Burmse Christian Fellowship nih an tarmki chung in lak chinmi a si. Hi ka ah zoh khawh a si. http://dbcfmeifar.blogspot.com

2. "Zomi Theological College" in tialmi Wikipedia. 

3. Rev. Robert G. Johnson tialmi American Baptist Chin Missions Vol. I & II

Hakha Tidil Thar

Tang 7 ka kai lio ah, Rangoon Sianghleirun siangngakchia chuahmi makazin ka rak rel. Ka lung a rak fah tukmi cartoon pakha in an tiami ca cu hihi a si:

Q: Zuk-sin zung pakhat hmanh a um lomi ramkulh cu zei ramkulh dah a si?

Ans: Chin Pyine an ti ko hme cu!

Hi ca hi cartoon ca dintuai lo. Hakha tidil a minh lio ah ka lung ah a chuakmi cu, "Tidil pakhat hmanh a umlomi Pyine Myodaw cu zei myodaw dah a si?" in van hal i, "Hakha myodaw" van ti ding khi a pawi tuk ee tiah ka rak ti.

Asinain aa rawk cangmi Hakha Tidil an remh thanmi ka hmuh tikah, lunglawmhnak in ka khat. Keimah lawng aa lawmmi ka si lai lo. Hakha mipi le Laimi tampi kan i lawm lai tiah ka ruah.

Hakha Tidil kong ka ruah fate, a liamcia kum kum 35 lio ka hei ruat than. Cu lio ahcun, Hakha khua tidil hi a min a rak thang ngai. Tang 3, 4 ka kai in a kawng ka rak theih lengmang. Hakha hmuh hi ka rak duh tuk. Kalnak caan ka rak ngei kho lo. 1981-82 kum ah Thantlang ah sianginn ka kai i, kharpi ah Hakha ka rak tlawng. Rungtlang kai pah in, Hakha tidil cu kan rak zoh pah i, ka rak i lunghmuih ngaingai.

A ruang cu Hakha cu kan khualipi a si caah, kan rak uar tuk. Cun Lairam ahcun Rih Tibual dah ti lo cu, mah kha tia tidil zong cu a um lo. Cucaah lunghmuih zong a phu ko. Mirang chan in an dilmi tibual hlun ngai le tuanbia ngei ngaimi a si caah, a sunglawi khun. Rungtlang tang bak i a um tik ah uar a um khun. A tii a dai i a thiang tuk fawn. Thawngpang a dai i, thal ahcun um a nuam taktakmi hmun a si. A hmunhma a rem ngai caah, tlawnlen le zoh a nuam ngai. A pawngkam hring dildel tein a um i, thinlung a rak nuamhter tuk.

Tibual hrawng aa dawh khunnak cu certual le Paliklen a pawngte ah an um caah a si, Paliklen cu a rawn ngai i, a bi ko nain Kawlrawn bantuk a si. Hakha khua le Tidil hrawng zoh tik ah, "Pathian nih Lai miphun caah  hi tluk ram dawh a rak kan serpiak ve ko" timi hi kan thinlung ah a chuak theu tawn. Cu tluk cun Hakha tidil hrawng hi aa dawhmi le a nuammi hmunhma pakhat a si. Hmailei zong ah Hakha mipi nih dawh tein sersiam le hlunhlaiter a hau. A pawng hrawng ah nuamhnak a phunphun tuah le ser i tangka hmuhnak tiang in hman khawh ding in tuah a herh.

Vorhlei kilte ah a ummi a tleimi te khi a minh hlan tidil a si

2015 July thla i Rungtlang minh lio ah Hakha tidil zong cu a minh hnawh i, leivor nih a chilh viar i, kan ngeih chun tidil cu a lo. A pam tuk. Hakha caah sungh lawng siloin Lairam pumpi caah sunghnak pakhat a si. Pawngkam aa rawk tuk pin ah tibual nga zong an thi. Thingram tam tuk aa rawk i, tangka tam tuk manh kan sung. 

2015 July Hakha minh lio ah tidil cu hitin a rawk dih

Hakha tidil hi Hakha a dawhtertu ngaingai le a nuamhtertu pakhat a si. Lairam cu tlang a san caah tibual lian zong kan ngei lo. Tidil ngan zong kan ngei lo. Abik in kan khuapi deuh a simi Hakha, Falam, Tidim, Matupi le Thantlang tibantuk ah tidil lian a um lo. Cucaah kan ngeih chunte tidil hi, tha tein zohkhenh, sersiam le kilven an herh. Ramkulh pakhat a si ve mi i, tilionak tidil pakhat zong ngeihlo hi, zohchia ngai zong a si caah, Laimi hi kan i zuam ngaingai a hau.

Hakha tidil zong a rawk thai sual lai maw ti phan a um ngai. Hi lio caan ah a thar in an remh caah lunglawmh awk ngaingai a si. Atu lio ah hi sernak ah tuanvo latu pakhat Pu That Cin Thang nih a chimmi cu "Hi tidil thar hi pe 50 a kau lai i, pe 250 a sau lai. Pe 6 tluk lawng tii aa dil lai" tiah Pu Ro Thawng nih interview a tuahmi ah a chim.

A tanglei hmanthlak hna hi atu tidil thar an tuah lio mi a si. A minh cu thiltha a si lo nain, a minmi ruangah hlan lio tidil nakin vantaw kauh deuh le ceu deuh dawh a si. Nika zong tam deuh hmuh dawh a si. Cucaah a minh chap lo ahcun tlawnlennak zong hlannak in a nuam deuh kho men. Pu That Cin Thang nih, "A minhnak zawn ah hin, Australia le a dang ramdang ummi hna nih ram can cin i a minmi kham ding an i tim" tiah a ti. Cu ramci pawl tha tein an keuh ahcun tlang hi a himbawm kho ngai cangmi a si.

Tidil thar an tuah caah lung aa lawm ngaingai. A hlannak in a tha deuhmi, aa dawh deuhmi, a nuam deuhmi le tuanbia chim awk a tam deuhmi tidil thar a um than te lai timi ruahchannak ka ngei. Hi tibual nih hin, Hakha caah a tanglei thathnemnak hna hi a chuahpi lai:

1. Pawngkam a cindamter lai i a hninhnoter deuh lai.
2. Khuacaan a daihter deuh lai.
3. Hakha khua a dawhter lai
4. A pawngkam ummi hna caah lamlennak le dinhnak a si lai i, thinlung a damter lai
5. Nuamhnak hmunnuam pakhat a si lai
6. Tii a har chin lengmang cang caah Hakha tihar tampi a zorter lai
7. Nga le tichung thilnung a tam deuhter deuh lai
8. Pawngkam (environment) a phunphun in thathnemnak a chuahpi lai
9. Thilnung phunphun-va, nga, utlak le rungrul phunkip caah a tha lai.
10. Tii thiang tein chiah khawh ahcun tilio cawnnak ah a tha lai

Hi tidil an ser dih cun, Hakha zong tidil dawh taktak a ngei than cang lai i, lunglawmh awk ngaingai a si. Hi tidil nih hin Hakha le Lairam minthatnak tampi a chuahpi te lai timi zumhnak ka ngei.

Rungtlang minmi vawlei vor an nawr lio

Vawlei vawr hi tha tein kilven a hau

Tidil a hnalei kap an tuah lio

Tidil tii a dil dingmi

Vawlei khamnak lung an phah  lio

Vawlei khamnak lung an phah lio

An khammi hi fehfual pah dawh a si ko

Pu That Cin Thang

---------------------------------------------------------------

Chinchiah

Hmanthlak hna hi Pu Ro Thawng, Singapore, nih a thlakmi video chung in, thlak chinmi an si. Tidil thar tuahnak ding caah tuanvo latu cozah le riantuantu dihlak cungah lunglawmhnak ka langhter.

Greenhouse Gas Theipar Chia

Kan vawleipumpi lumnak (global warming) a zualtertu bik cu Greenhouse gas timi a si. Hlan deuh ahcun scientist nih vawleipumpi hi a lum chin lengmang ti cu an rak theih nain a ruang an rak thei kho lo. Scientist tampi nih a phunphun in vawleipumpi lumnak cu an chim i, NPR nih 1989 in a voikhatnak bik "Global warming" timi biafang hi an hman hmasat.

Khuacaan Thlennak Kong Ruahnak Phunphun

Global warming timi ruahnak a chuahnak ding caah, mifim mi hna nih thil an hmuhmi hi a dotdot in a um i, kum tampi chung an tuak hnu ah an chimmi a si. 1815 in mifim cheukhat nih tikhal (glacier) an titmi an rak hmuh in an rak tuaktan chung cang. Rili tii zong a lum deuh ti an van theih i, a ruang cu an rak thei kho lo.

1960 in Charles David Keeling nih vawleipumpi ah Carbon Dioxide (CO2) hi a karh chin lengmang tiah a rak ti. Kum khat hnu kum khat, vawleipumpi ah CO2 a karh chin lengmangmi kha "Keeling Curve" tiah an ti. CO2 a karh deuhdeuh in vawleipumpi a lum deuhdeuh. Cucaah CO2 a karhmi le vawleipumpi lumnak hi aa pehtlai lai tiah an rak zumh. Fianternak zong tampi an rak tuah. Asinain scientist cheukhat nih an rak pawm lo.

1973 ah Britist scientist James Lovelock nih "chlorofluorocarbons" (CFCs) timi nih hin vawleipumpi a lumter deuh ko rua tiah ruahnak a rak chuah ve. 1975 ah V. Ramannathan timi pa nih, CFCs gas hi vancung ah hin a tlawm ngai ko nain, nika ceu hi CO2 nakin a let 10,000 in a dawp khawh deuh caah, hi gas hi vawleipumpi lumtertu ding ah a biapi ngaingai tiah a ti. Hi CFCs gas hi "Ozone gas zortertu" a si bik ko tiah an ruah. 1985 ah Methane gas le CFCs gas hna hi, CO2 tluk tein vawleipumpi khuacaan thlennak ah a biapi taktakmi gas a si tiah an ti.

Greenhouse Gas?

Cu gas ahcun gas phun (5) aa tel. Hi hna lakah Carbon Dioxide hi tambik a si i 65% a si. Hi gas (4) hi, vawleipumpi lumnak tambik a chuahtertu an si. Hi gas pawl a chuahnak hram (source) cu a phunphun in a um.

1. Carbon Dioxide   (76%)
2. Methane Gas        (11%)
3. Nitrous Oxide      (6%)
4. F-gases                 (2%)

Greenhouse Gas ah aa telmi dat pawl 

Acunglei hmanthlak hi zoh tikah, Carbon Dioxide dihlak i 65% a ratnak cu "fossile fuel" timi "meiti, lungmeihol, kokek gas" tibantuk le sehzung meikhu in a ra mi an si. Hi 6% hi seh riantuannak a thanchonak, motor, vanlawng, tilawng tibantuk a tamnak ram in a chuakmi a si i, ram sifak nih chuahmi cu tlawmte lawng a si.

Carbon Dioxude 11% cu thingkung ramkung le vawlei thilri kan khanghmi in a ra mi a si. Hi cu vawleicung mi vialte nih kan chuahmi a si i, Laimi nih lo le phawng kan duahmi zong in a chuak ve. Cakuak khu hmanh in a chuakmi a si.

Methane gas hi kokek in le minung cawlcanghnak in phun (2) in a chuak. Minung nih kan chuahtermi ahcun hnawm hlonhmi, satil zuatmi zunek, facang cinthlaknak le adang leikuang le lo tuahnak i hmanmi nawn phunphun in a chuak. Methane gas dilak 36% cu kokek chuakmi a si i, 64% cu minung nih chuahtermi a si.

Nitrous Oxide tambik a chuahnak cu cinthlaknak caah hmanmi ser chawmmi nawn pawl in a si. Minung kan karh chin lengmang i, eidin tirawl a let tam deuh in a chuahnak ding caah, nawn pek a hau. Cu an sermi nawn cu a tam chin lengmang i, Nitrous Oxide zong a karh chin lengmang ve.

F-gaes timi cu minung ser chawmmi thil nih a chuahpimi a si. F-gases timi ah hin "hydrofluorocarbons" (HFCs) timi hi a tam cemmi a si. HFCs ah hin thil tampi aa tel i, "hydrogen, fluorine le carbon" timi gas an i tel. Cu hna cu, "tikhal kuang (refrigerator), air-conditioning, mei-hmihnak hang le thil dangdang tampi ah an hman. Kan motor le innchung aircon zong nih, HFCs gas cu tampi an chuahter. A linh deuhdeuh le aircon kan hman deuhdeuh ahcun, HFCs gas tam chin lengmang a chuak ve.

Cun Perfluorocarbons (PFCs) timi Fluorine le Carbon zong hi a si rih. Hi hna hi electronics, nu-tamhnak thilri, sii sernak ah tampi an hman. Mei nih fawi tein kangh khawh lo nak ding caah, mei khamnak thilri sernak zongah an hman. Sulphur hexafluoride (PFC6) cu minung serchawmmi gas a si. Rim le muisam a ngei lo. Hmannak a tam ngai i, sizung lei ultrasound ca le hriamnam lei ca tiang in tampi aa hmang.

Hi a cunglei Greenhouse gas vialte hi vawleipumpi lumnak a karhtertu an si tiah tu chun scientst nih an fehtermi a si. UNO zong nih cucu a pawm hna i, hi vawleipumpi lumnak thumhnak ding hi, lam an kawl peng. Minung kan karh deuh. Sehzung, motor, vanlawng, tilawng le khu dangdang a karh deuh caah, vawleipumpi lumnak zong khulrang ngai in a karh chin lengmang nak a si.

Greenhouse gas tam bik chuahtu hna

Vawleipumpi lumnak a chuahtertu le a zualtertu Greenhouse gas tam bik a chuahtu hna ram hi, seh riantuannak a thangchomi ram deuh lawngte an si. Cu hmanh zongah thli le pawngkam zohkhenh kha biapi ah chia lo in rian, thilri tampi chuah le a miak lawng kha biapi ah a chia deuhmi ram paoh nih Greenhouse gas hi tam deuhdeuh an chuahter. Sipuazi a ruat tukmi ram paoh hi, an ram cu an dawt nain vawleipumpi cu an daw lo. An mah ram ca thatnak lawngte kha biapi ah a chiami an si deuh hna.

Taiwan ram rel chih in, nihin ni ah vawleicung pumpi ah ram 196 a um i, cu chung ah thli hnawmtam tambik a chuahtu ram hna cu a tanglei ah kan van langhter.  Atanglei hmanthlak hi, 2011 ah ramkip nih Greenhouse gas zeizat dah an chuah timi, a buaktlak in an tuakmi a si.

2011 ah Vawleipumpi ah greenhouse gas dihlak i 28% cu Tuluk nih an chuah i, 16% cu U.S.A an si. EU hi ram (28) an si i an zapi tein 10% an chuah. Russia le India nih 6% veve an chuah. Japan nih 4% a chuah ve. Hi ram vialte hna hi, zoh tikah motor, vanlawng, tilawng le sehzung a tamnak ram lawngte an si. USA lawng nih hin, 2015 ah CO2 hi metric ton 5,271 a chuah ti a si.

Greenhouse gas hi zeitluk dah an chuah timi lung fiannak ding ah hitin kan van tuak lai.

1. Tuluk lawng nih EU ram (28) le U.S chuahmi nak tam a chuah.

2. Tuluk nih hin EU ram (28), Russia, India le Japan ram nak tam a chuah.

3. Tuluk lawnglawng nih, Greenhouse gas tlawmbik a chuahmi ram 190 tluk deng a chuah.

4. Tuluk le U.S lawng nih, Greenhouse gas tlawmbik a chuahmi ram 168 le EU ram le Japan ram chuahmi zat bak an chuahter.

5. U.S lawng nih EU (ram 28) le Russia chuahmi zat a chuah.

6. U.S lawng nih EU (ram 28) le India chuahmi zat a chuah

7. U.S lawng nih Russia, India le Japan ram (3) chuahmi zat a chuahter

8. U.S., EU ram le Japan lawng nih Greenhouse gas tlawmbik a chuahmi ram 190 nih an chuahmi zat bakte an chuahter.

Cucaah a cunglei thil sining zoh tikah, kan vawleicung thli a hnomhtertu bik ram hna cu-Tuluk, U.S, India, Russia, Japan le EU ram hna an si. A bik in Tuluk le US lawng nih 44% an chuahter i, vawleicung pumpi chuahmi he aa zat ngacha. Cucaah vawleipumpi a lumtetu bik ram tiah kutdong sawh bik dingmi ram hna cu, Tuluk le U.S an si. Hi hna hi, vawleipumpi lumtertu bik ah tuanvo ngei bik an si.

Greenhouse Gas tambik chuahtu ram hna

Greenhouse Gas Chuahtertu Sehzung 

U.S hi ram a rak kauh tuk i an thli le tii hi a thiang ngaimi a lo. A ruang cu sehzung le riantuannak seh inn phunphai paohpaoh cu khua he aa naihnak ah an chia tuk hna lo. Fingtlang, hawrkuang le nelrawn dupdap umnak le minung tlawmnak hmun ah an chiah hna. Cucaah lampi (highway) hna in hmuh ding hi a tlawm ngaingai.

Khua tampi ka tlawng i, kan mah Ohio zong ah hin khua hriangkam deuh ahcun tihnung taktak a simi sehzung lianlian an um i, meikhu cu ti cawk lo in a chuak. Cucu a chuakmi cu zarh khat ah ni 7; kum khat ah ni 365 aa mermi an si ko hna. Cu sehzung nih chunzan hlan in a chuahtermi meikhu lak i Greenhouse gas cu, a ti ti cawk lo an si.

Atanglei sehzung hna hi, ramkip ummi Geenhouse gas tampi a chuahtertu sehzugn an si hna i, hi hna nih kan vawleicung ah hin greenhouse gas hi, chunzan hlan in an chuahter ko. Cu greenhouse gas cu vawlei le vancung thli a kai khawh tilonak karlak ah an i tap i, cu aa tapmi nih cun nika ceu a linmi kha, an dawp i cu thil nih vawleipumpi lumnak a chuahpi tiah scientist nih an ti.

Hi sehzung pawl hi, control lo in hi tining bak in an tuah cio ahcun, kan vawlei cu Pathian nih caan donghter a hau lem lai lo. Sehzung ngeitu mirum pawl ruangah kan vawleipumpi hi minung nun khawh lo ding tiang in nikhatkhat ahcun a um khomi a si. Atu hmanh ah ram cheu khat cu degree 121 (F) hna a phan cang i, AD 2100 ahcun Middle East ram pawl hna cu, minung nunnak ah a har ngaingai lai tiah an ti.

CO2 a tam deuh i vawleipumpi a lum deuhdeuh. Tikhal an ti i rili tii a thang. Khua a lum deuh tikah rilipi tii zong cu a karh ve i a kai chin ve. Cucaah hi hnu kum 60 ahcun rili cung ummi tikulh ram fa tete tampi cu rili tii nih a phum te hna lai ti a si. Rilikam khua lianlian 16 zong hi, rili tii nih a hrawh te hna lai tiah an ti.

Aa dawh ngaimi a lo nain tihnung taktakmi meikhu

U.S sehzung (Rf. Huffington Post)

Greenhouse gas hi tih a nung taktak ko

Korea ram sehzung

U.S sehzung

Hell bantuk a si ko

Tihnung taktak a simi sehzung

Lo duahnak khua bantuk a si

German ram sehzung

Add caption

South Dakota

Vawlei cu lum chin lengmang lo awk a tha lo

Tihnung taktak a simi zehzung khu

Tuksapur tuk a si mi sehzung

Carbon Dioxide zeizat remruam dah a chuak hnga?

Sehzung pakhat nih khua a hrawh khawh

Greenhouse Gas Tambik Chuahtu Company Hna

Vawleicung pumpi i greenhouse gas tambik a chuahtu hna hi company 90 an si ti a si. Cu company 90 chung ahcun, private company 50 an i tel i, meiti le lungmeihawl company deuh lawngte an si: Chevron, Exxon, Royal Dutch Shell meiti company hna le lungmeihawl company a simi British Coal Corp, Peabody Energy and PHP hna hi an i tel. 

A dang company 31 cu cozah company deuh an si i, Saudi Arabia ta Saudi Aramco, Russia cozah ta Gazprom le Norway ta Statoil hna an i tel. Cozah company lungmeihawl chuahtu hna an i tel ve i, tambik cu Tuluk, Soviet Union ram pawl, North Korea le Poland le hna an si. Hi company 90 nih hin vawleipumpi greenhouse gas i thumchuah hnih an chuahter ti a si.

Beijing thli hnawm 2016 (Rf. Huffington Post)

Greenhouse Gas nih a chuahtermi

Hihi Mirang nih "Greenhouse effect" tiah an ti. Ka dang ah a kong ka tial cang. Hika ahcun a tawinak in ka tial lai. Hi greenhouse gas ruangah hin hin a tanglei khuacaan rawknak le harnak a chuak chin lengmang lai ti a si:

Vawleipumpi a lum chin lengmang lai i, ram cheukhat Middle East ram pawl cu kum 2100 ahcun nun har ngaingai lai. Tikhal tlang lianlian an ti thluahmah lai i, rilipi tii a thang lai. Rilipi tii a karh lai i a thang chinchin lai i rilicung tikulh ram fa tete tampi cu rili tii nih a phum hna lai. Rilikam khua lianlian 16 tluk cu rili tii nih harnak tampi a pek lai. Hmunkip ah ruah a tlawm lai i khua a hrem lai i, tlangcung tii harnak a chuak lai. Khuapi tampi cu tii harnak an tong hna lai. Khua a hrem lai caah, ram mei kangh a tam chin lengmang lai. Thlicia phunphun-Typhoon, cyclones, hurricane, tornado, le thlipi hna-an tam chin lengmang lai. An fak chin lengmang lai. Hmunkip ah pawngkam rawhnak a chuak lai i, vawleicung hmunkip ah "refugees" an karh chin lengmang lai.

Greenhouse Gas le vawlei khuapi hna

Greenhouse gas nih hin vawleipumpi lumnak a chuahpi lawng siloin thli thurhnomhnak zong tamtuk a chuahpi caah, minung ngandamlonak zong tampi a chuahter i, minung nunnak zong a tawiter deuh ti a si. 2016 ah Beijing khua hna cu, a thlathla bak in thli a hnawm ciammam i, khualak hmanh ah hmaihuh lo in chawh khawh a rak si lo. New Delhi te hna zong hi, thli hnomh lei ah a sang chung ah an i tel ve. Cucaah khua lianhnak deuh paoh ah a linh zong a lin deuh ti a si. Cu motor a tam tuk ruang le sehzung a tam tuk caah a si an ti. Delhi khua thlihnomhnak a ruang sang bik pakhat cu khua chungah diesel a hmangmi motor an tam tuk caah a si an ti. Hi bantuk thlihnomhnak khua um cu, nunnak ah a har taktak lai tiah scientist nih an ti.

Mifim pawl tuaknak ah, "Tuluk hna hi an ram thli tha tein a thianter lo ahcun nikhatkhat cu CO2 ruang ah an ram sipuazi hi a tla than te lai tiah ruah a si. Tuluk ram thli hi zeitluk in dah a hnomh ti ahcun USA nitlaklei tiang a phan kho ti a si.

Thli hi khualian deuh paoh an hnawm khun i, vawleicung khua lianlian Delhi, Calcutta, Bombay, Beijing, Shanghai, Bangkok, Los Angeles tibantuk hna hi, sehzung, motor le zeidang meikhu ruang ah, thli a hnawm tuk cang. Cucaah khuapi chung um hi mi tampi nih a nuam in an thei ti lo ti a si.

Thli a hnomhmi nih minung zawtnak phunphun-cuap zawtnak, khuhhring, stroke, lungrawknak le ngakchia thihnak- tampi a chuahpi. Kan vawleicung thli hnawmtam ruang ah kum chiar in vawleipumpi ah minnb 5.5 million lengmang an thi ti a si. 2012 ah cun 7 million an thi ti a si. Hi vialte zong hi Greenhouse gas le meikhu dangdang nih a chuahpimi theipar chia an si hna.

Beijing khua mipi cu hitin voi tampi an um cang

Beijing khua cu hitin meikhu nih saupi a khuh

Los Angeles khua zong hi tin meikhu nih a tuam tawn

Shanghai khua meikhu nih a tuam lio

India thli hnawmtam

Delhi motor hna le thli hnomhnak

Biafunnak

Pre. Obama chan ah hin, USA zong Greenhouse gas an chuahmi thumh ding in Tuluk he hnatlaknak an ngeih caah, cu hnatlaknak cu a tlamtlinnak lai an rak i zuam peng i, an chuahmi zong a tum taktak ve. Asinain sehzung hna remh a hau; Greenhouse gas vennak zong  tuah a hauh tikah, company cheukhat cu an ti kho ti lo i aa rawkmi zong an um ve. Pre. Trump chan ahcun Obama nih "Tii le thli thianternak Upadi" a rak tuahmi vialte zong a hrawh dih i, lungmeihawl company zong nunter than ding tiah a ti i, min zong a thut cang. Pawngkam tha a pek lo tuk caah, ramdang zong nih pawngkam tha an pek lo ahcun, kan vawlei cu thli a hnaw chin lengmang ko lai timi chim ngam a si.  

Cucaah USA cozah cu atu lio ahcun, "Pawngkam" hi biapi ah a chia lo ngaingai timi a fiang. Rian tamnak ding le sipuazi kainak rumro an tuak caah, nikhatkhat ahcun USA mipi zong an luat hlei lai lo. Harnak an tong ve ko lai. Vawleicung mi vialte kan i bawmh i, kan tanrual lo ahcun, kan vawleicung khuacaan cu aa thleng chin lengmang lai i, buaibainak dangdang le harnak zong a tam chin lengmang ko cang lai. Cucaah vawleicung khuacaan thatnak ding caah,

Laimi nang le kei zong meiduah hna sum le thingram dawt zong kan rian a si ve.

Tainamkong

aimi tuanbia ah "Tainamkong" thing kong a um. Cu tainamkong thing cu a thei a tlai i a kawng cu tainamkong bantuk asi caah, Laimi pipu hna nih "Tainamkong" tiah min an rak sak. Laimi pipu minsak an rak thiam ngai.

Hi thing hi alinhnak tualram deuh lawng ah a keumi asi. Khuasihnak le a kihnak ram ahcun a tam tuk lo. Mirang nih cun, thingkungramkung min in an auh tik ah, "Bignonia indica" tiah an ti. Cun botanical min i Oroxylum Indicum tiah an auh rih. Indian Trumpet (Indian muko) ti zong ah an auh. Kawl nih cun, "Kyaung-sha tii" an ti. Chizawh lei he aa lawh caah, chizawhlei thingkung tiah an ti.

Tainamkong kung

Tainamkong hi ASIA ram a simi India, Bangladesh, Myanmar, Thailand, Laos, Malaysia le Tuluk ram a thlanglei ah a keumi thingkung a si. Ram kip ah, an mah le sining hawih cio in meh ah an hman. A hnah, a dongno le a theino vialte hi meh caah ei khawh dih an si. Thailand le Loas te hna zong ah a theino hi tampi an ei. Mei ah an ul i ei khawh a si.

Tainamkong hi India ahcun sii ah an hman. Tainamkong i a hram a hawng cu India, Tuluk, Sri Lanka ah an ram chung sii ah tampi an hman hna. Fahnak a zawrtertu le ruhcang aa tonnak a phin zawrtertu sii caah an hman hna. Kawlram Se-Kyan timi cauk zong ah sii caah an hmannak tampi a um.

Laimi pupu nih tuanbia an rak ngeihmi ah hitin a um. Tainamkong cu hlanlio ah an rak ei caah, rul ah an i cang timi tuanbia Laimi nih kan ngeih caah, tainamkong cu ei cu van chim lo, a zoh hmanh kan rak zoh ngam lo. Kan zohnak bak ah luak a chuak i, tih a nung. Tongh hmanh kan rak ngam lo i, kan tongh hmanh ah kan tuk a rak sum.

Thau khua cu tualram a tam caah tainamkong cu a tam taktak. Thalchuak ka ah a hnahno an cawrh i lopil le bang ahcun a dong nono hi ti cawk lo in  abir. A tlai a that tuk caah a thei i bor thup in an rak i thlai tawn ko. Asinain a zoh hmanh kan rak duh lo. Sio kan thlak caan ah hmuisel ding le namte a har maw ti hniksaknak caah men ah kan rak hman tawn. Ei ding phung hrimhrim ah kan rak ruat lo.



           Tainamkong thei (bing.com)

Asinain cu tuanbia cu ka thlen tiah ka ruahna te a um. Cucu hitin asi. Laitlang pumpuluk cun ka ti nak asi lo. Vailamtlang le Pangkhua-Sangau hrawng ahcun cu ruahnak cu ka thlen tiah ka ruah. Atuanbia cu hitin asi.

1984 ah Mandalay University ah ka rak kai. Culio ahcun, culio ahcun kan khua Saya Hmun Awr nih cauk a rak ngeihmi a um i cucucu "Myanma Say-cian" (Kawlram thingram si-ai cauk) khi asi. Cu cauk i thingram sii ah a thami pawl kha ka khomh suat i, cahmai 100 renglo khatlak in ka rak tlen. Cu cauk cu Laitlang ah a ngeimi an tlawm lai. Saya Hmun Awr lawng nih a ngeih hi ka theih. Amah hi carel huam le sii lei a uar ngaingaimi le a thiam ngaingaimi a si caah cauk phunkip te hi a rak ngeih.

Cun Mandalay University ka phanh tik ah, meh a rak har. Meh an zuar tawnmi pakhat cu, a dong nono asi. Hmathak le ngachoh he an kio caan a um.Ngapih he an kio caan a um. A thei cu an riam an riam i a phunphun in an tuahmi meh a um. Kha nawn tein a um i rawl ei tikah kaa a thawtter ngai. Cu i a zuartu tarnu te cu ka hal i, "Kyawng-sia tii asi" tiah a ka leh. Cucu tainamkong asi tinak asi.

Cucu avoikhatnak ka ei a si.Tainamkong asi ti ka theih hlan ahcun ka duh ngai. Asinain tainamkong asi a ti bak in ka luak a chuak nawn. Ka lung hna amit bantuk in a um. Ka hmal a hma phun in ka um. Cucu ka lung a rak thian lo cah le ka ruahthur tuk caah a rak si theu lai.

Caan a sau tikah duhsah tete in ka ei lengmang. A donghnak ahcun ka duh ngaingai. Cun sii konglam a thei ngaingami-Saya Hmun Awr- nih a rak ka hlanhmi cauk ka tlenmi ahcun Tainamkong kong cu aa tial ngelcel. An tialmi cu hitin a rak si. "Raifanh te hna le zeidang zawtnak tampi a damter khawh" timi an tialmi a rak um (Sii ca a thatnak phun tam tuk a umnain cauk ka ken ti lo caah ka thei kho ti lo).

Raifanh ka rak ngeih ve caah, a tha ko men tak ko lai timi ruahchannak he duhsah tete in ka ei i a hnu ahcun ka duh ngaingai. Pipu cawnpiaknak ruanbia ruangah, ka lung tu cu 100% a thiang kho lo. Asinain ahnu kum dih lai ahcun ka lung a thiang kho i, lungthiang tein nihin ni tiang ka ei khawh.

Ka ruahmicu Thau ah ka tlung lai i, hi meh ei hi ka thawkpi hna lai ti hi ka sehchih. Cu lio hrawng ah Hakha le Thantlang hrawng zongah tainamkong an ei ka thei bal rih lo. An ei zong ka hmu bal fawn lo. Thantlang le Hakha hrawng ahcun a um zong a um fawn lo i, ei awk zong a um lo bia asi men lai. Kan khua cu ka rak tlung. Kan khuataw an tlak lio asi.

Ka unu Nawn Nawn cu "Tainamkong hi ei phung a si. Ei khawh asi. A hnah, a dongno, a thei no vialte ei khawh an si. Van phur u law, ngapih, ngachoh le hmathak he kan kio lai i kan ei lai. Mandalay University zong ah kan ei lengmang ko" tiah ka ti.

Nawn Nawn nih tainamkong dong nono cu, a van phurh thup. Ei ding in mei ah kan van ul. Hmathat le ngaphih he kan i hnuk lai kan di. Ka nu nih a van hmuh ciammam le a lau tuk. Pa te, "Rul cannak asi an ti dah kaw? Rul ah na cang lai? Ei hlah. Na thi sual lai" tiah a kan thloh.

"Ka nu kan ei lengmang ko. Rul cannak asi lo. Mandalay ahcun meh thaw tuk pe asi cu. Arso he zong kan ei ti ko. Phan ding a um lo. Sipuazi caah pei an cin le an zuar cu" tiah ka ti.

Ka unu nih atuahmi cu kan ei. An ka cu a thaw tuk lo. Tihchuk ngamh chuk in an ei caah asi. Ahnu ahcun a dong no lawng si hlah. A theino zong tampi kan ei. Kan mah chungkhar nih 1985 in ei kan thawk i innpa chakthlang zong nih an van ei ngam ve.

Cuticun ka unu nih Bungtlang, Pangkhua, Sangau le Ceural lei tiang in tainamkong ei khawh asinak le a thawtnak cu a va chimh ve hna. A ngamh hi an rak ngamh lo. Cu lio ah tainamkong kung cu "minung nih hmuhsitmi le remlomi thing pakhat ceu a rak si." Laimi hi kan zumhnak nih thil tampi hnu ah a kan pilter i, thanchonak zong a kan donh. "Arti hmanh hruhnak a si" tiah kan rak ti i, ngeihlo chinchap, vitamin bau chinchap ah, ngeih chuun arti pum khat hnih hmanh nu naupawi cu, kan rak sumter hna. Hruh man cawi cawk lo ti kan rak chuak.

Kan chungkhat tete nih ei an van thawk. Cuticun kan khua Thau khua in kan khua chingchan ah, tainamkong ei hram kan rak thawknak asi. Cu hlan ahcun a ei in an rak ei ngam lo caah, tainamkong aa thlai lulhmi kha, atu ahcun a um zong a um set ti lo. Thantlang le Hakha peng zong ah an ei ve cang.

Kan Lairam mi kan chah tik ahcun, tainamkong te hna zong cin le sipuazi ca in chuah khawh ding hi, kan Laimi zong nih ruah ah a tha ding asi. Nawn toih hau lo le zohkhenh hau lo in ei cawk lo in a tlai kho dingmi thingkung pakhat asi caah, Laimi sipuazi caah thahnem santlai dingmi thinglung pakhat asi. Ramtang ummi zong hau lo in a lawh in lawh zuam ding asi.

Tainamkong cu a lumnak hmun a duhmi asi caah, Thantlang khua dirhmun in chim ahcun, Lahva hrawn hrawng ah cin khawh a si lai. Dumhruang kam ah cin i, dumhruang zong asi pah lai. Sipuazi ca zong asi pah lai. Thli thiantertu le khuacaan remhtu le tiiram hnawntertu zong asi lai i, thathnemnak tam tuk a chuak ding a si.

Cin tikah kung kuahra lawng cin ding asi lo. Kung 1,000 in cin ding asi. A thawng in cin ahcun a dongno he, a hnahno he, a thei he asi lai i rumnak tling taktak asi lai. Amu zong sii caah a tha tiah Myanmar Se-Kyan ah an tial i, cu zong cu sipuazi caah asi kho ding a si.

Lami cu kan mah umnak hmunhma te lawng ah kan rak i benh peng. Kala le Kawl he kan rak i pehtlai tuk lo. Cucaah Lairam leng ah thil kongkau hi kan rak hlat lo. Kan hlat lo tik ah hawi theih kan thei kho lo. Hawi eimi zong kan ei kho lo. Mizo pawl nih khin eidin phun tam ah a kan tei. An nih khi a kenkip te an ei ve. Laimi cu kan eimi phun a tlawm tuk. Kan rihmi le hrialmi a tam tuk. Cucaah tainamkong ei ding asi le a that zong hi kum tam tuk a liam hnu lawng ah kan theih khawh.

Hi Tainamkong hi, ram tam nawn ahcun sipuazi ca in an cin. Lairam ah a chuakmi kokek thingkung pakhat a si. Hmunkip a lumnak paoh ah a tha khomi a si. Kan Lairam minung tampi cawm khawhnak asi caah, sipuazi ca taktak ah cin a herh. Tainamkong hi, atanglei thil sining ruangah sipuazi caah asi khawhnak a lam tampi a um cia.

1. Hakha-Thantlang le Lairam khua tampi ah ei cangmi market a um cangmi a si.
2. Kalay-Kabaw valley ah market a um cia mi a si
3. Yaw (Gangaw) valley ah market a um cia cang
4. Lairam khuate ah market a um cia cang
5. Kaladan Project aa lim cun Sittwe le Rakhine State ah market kaupi aa ong lai
6. Monywa-Mandalay-Yangon ah Market kau taktak a um cia cang
7. Saisihchuak lam le Rih lam in Mizoram ah market kau taktak a um rih
8. A car le dur in ramdang ah tampi zuarchuah (export) tuah khawh asi te ding asi

Sipuazi ca i an cinmi tainamkong dum (Ref. agribotany.com)

Hi tluk in market a kauciami thinkung asi caah, tampi cin a tlakmi a si. Rumnak a tlak dingmi thingkung pakhat a si. A linhnak ram ah a tha duh ngaingaimi a si i, Tio le Tipi kap ahcun a tha tuk A lum deuhnak tiva kam paoh ah cin khawh ding a si. Laimi caah rumnak ding a si kho mi thingkung pakhat a si caah, tainamkong cinthlak zong hi, Laimi nih tha kan pek a herh ve cang.