Sangau Khua (Sangau Village)

Sangau khua cu tlangpar ah a ummi khua dawh ngaingai khua pakhat asi. 1970 kuakap ahcun khuate fate a rak si nain, nihin ni ahcun Mizoram Ramkulh khua vialte lakah, a thangcho cuahmahmi le a than a rang bikmi khua pakhat asi ve cang. Hi hnu kum 20 kuakap ahcun khuapi (city) dirhmun a phan kho te dingmi khua pakhat asi.

Sangau Khualai 

 Umnak

Sangau khua hi, India ram nichuah thlanglei ramkulh asimi Mizoram State ah a um. Lawntlai District nichuah chaklei hriang bik ah, a ummi khua pakhat asi. India-Burma ramri ah a luangmi Tipi in nitlaklei, Tipi le Saisihva aa tonak in Km 14 (lamhlun in) tluk hlatnak ah a um. Sangau in Burma ramlei kal ahcun Buntlang le Thau khua pal hnu ah, Thantlang leiah kal khawh asi.

Sangau in nichuahlei ah Pangkhua a um; nitlaklei ah Vanlamphai; thlanglei ah Thaltlang le Nitlakthlanglei ah Ceural khua an um. Sangau khua cu, Mizoram tlang sang bik Phawngpi (Phawngpui) Tlang in chaklei ah a um i, Lungceh Tlang in a thlanglei Sangau Tlangthluan cungah a ummi asi.

Sangau Sang pakhat (Photo: Sui Awr)

Vawlei Muihmai

Mizoram tlang sangbik Phawngpui Tlang he aa pehmi Sangau Tlangthluan cungah a um. Sangau Tlangthluan (Sagau mountain range) hi tlangthluan a rem ngaimi asi. Thau lei in zoh ahcun pheiphah tha ngai in a lang. A dawh zong aa dawh tuk fawn. Sangau hi, tlang sangmi pahnih Phawngpi Tlang le Lungceh Tlang karlak alaiva nawn ah a um. Phawngpi hi Mizos nih cun Phawngpui an ti caah, hi ca zong ah hin, duh paoh in tial khawh asi.

Phawngpui Tlang hi, Mizoram tlang sang bik asi i meter 2,157 a sang. Hi tlanghluan hi a sau ngai i chaklei in thlanglei donghnak tiang Km 14 tluk a sau. Asannak bik hmun in, tlang hi chaklei lei le thlanglei ah an niam ziahmah.

Asannak bik in, chaklei duhsah tein a hung niam ziahmah i, minthangmi Farpak rawn ah a hung chuak; Thaltlang chak deuh vakah ah tanphei ngai in tlanghrawn tha ngai in aa ser. Tlang cungah rawn dawh ngai Farpak rawn aum. Cuka cun tlang cu a van tla duak i, khuathar tlakmi Sentetfiang khua ah a chuak.

Phawngpi Tlang (Sangau in thlakmi; photo: Pu Sui-awr)

Farpak rawn lonh hnu ah, nichuahlei ah tlang cu ava niam ziahmah i, Thaltlang ah tlanghrawn phah tawite a hei siam i, cucun Tipi ah a va tla colh. Sentetfiang khua in Sangau khua Palik Station tiang bo niam tete in as ser i, Sangau khua Muallai rawn a phak tikah a niamnak bik hmun ah a va cang. Cuka zawn ahcun an certual zong aum. Muallai zawn cu Sangau khua ahlunhlainak bik le dawr tamnbik umnak hmun asi.

Muallai zawn in, chaklei ah tlang cu cheng ngai le sang ngai in a bo than. Cuka a sannak cem zawn ah, Ralkap Sakhan a um. Cu Ralkap Sakhan zawn in tlang cu duhsah tein a niam ziahmah than i bo fa nawn tete in an um. Cuticun a va kal ziahmah i, Lungceh Tlang kehram ah a va niam than. Cuka zawn ahcun Vanlaiphai kalnak lam hlun le lamthar aa then. Cuka zawn cun Lungceh Tlang ah a va sang than i, cuka cun Muallianpui khuapawng ummi Lungleng Tlang ah a va chuak than.

Sangau hi rili in pe 5,500 tluk hrawng a sannak ah um dawh asi (fiang tein ka thei kho lo).  Nichuahlei ahcun a rak cheng thluahmah i Tipi ah a tla. Nitlak lei ahcun duhsah deuh in a tum ziahmah i Ceuva timi ah a niamnak bik asi. Burma ram Thau khua he hin rili in an san hi aa can hrawnghrang an si i, ralkah tein an um.

Thau khuahlun in thlakmi Phawngpi Tlang (Photo: No Thawng)

Khuacaaan

Tlangpar ah a um caah thli a pang. Faruahthawh hran lio ahcun thli a fak ngaingai tawn. Tlang sannak ah a um caah khua a lin tuk lo i, khua a dai ngai. Thlihir a tam. Tlangsangmi pahnih-Phawngpui le Lungceh Tlang-karlak ah a um caah a khuacaan a nuam. Khuasik tlakka le thal chuakka hi a nuamh bik lio caan asi i, cu lio caan cu tourist tlawn a rem bik lio caan asi. Tlangpar ah a um caah tii a har ngai nain, Phawngpi tlang in an lakmi tii hi duhdim ngai in an hmang kho rih.

Thingram

Sangau ram hi, tualram asi i, thinghnah a tlawngmi thingram an kheu. A niam deuhnak hmun ah, tihthing ca a thami tthil, fahia, laithing le kuhthing an keu. Tualram thing asimi thanvong atam ngaingai. Tualram asi caah an ram ah mau tampi a keu. Thalteh le adang thing nenno deuh lawngte a keu. An ram hi a phawng ngai. Atu chan ahcun Forestry Department nih farkung le zeidang thing zong khuapawng ah an cin caah an ram hi, a hninghno ngaingai cang.

Phawngpui Tlang le Lungceh Tlang kuakap ah chawkhlei zong an um. Man sungmi thingkawp zong an keu nain an tlawm. Tipi naihniam ahcun mau tampi an keu. Lo ah an vah caah, tu chan ahcun a tlawm ngai cang. Tiva kam ah zuang, chengcher, hriang le zeidang ca i, hluah in ah awk a thami thing tam ngaite an keu. Thing ah ding a tlawm caah, inn saknak caah thing a tlawm ngai cang.

Hnahcang a tam caah mehhang tam ngaite a chuak. Tialbawp zong tam ngaite aum. Hlan ahcun zawngtah kung a tam ngai nain, an hau dih cang caah ramtang ah zawngtah a um ti lo. Inn ah sipuazi ca in an cihmi tam ngaite a um. Hmunkip ka kipah khuahlu le siarsen thingkung hna an keu.

Saram

Minung an chah nain, ramsa an humhim ngai caah ramsa a tam ngai rih. An ram ah ngengpi, sazuk, sakhi, saza, sakuh, ngal, vom, cakei, sathar, saphu, saihrem le adag sachiava phun tam ngai a um. Ceural le Sangau ramri Ceuva dawng ah cozah nih an hualmi saram hual a um i, cuka ahcun Mizoram ramsa an tling. Mizoram ummi va phun kip an tling.

Minthangmi va hna cu vapual, vanvuk, vakok, vavu, varit, artau, vahui, tlenglung, tuklo, vangi, valah le adang tualram le zolo ummi va phunkip an tling. 1980 kuakap ah cu saram hual pawng ahcun fung an rak hmuh i an rak kah. Nihin ni ah fung zong a um kho men ti asi.

Tlang a sang caah, tiva an hme. Tipi dah ti lo ahcun nga tlaih ding a har ngaingai. Cangai le ngaikung tuktak lawng tiva fatete ah an um.

Cinthlak

Sangau hi hmunhma a sang ngaingai nain, Phawngpui Tlang in tii tha tein an lak le an hmuh khawh caah, tii zong duh dim ngai tein a hmang kho dingmi khua an si. Tlangbo cungah a um nain, an vawlei a that ngai caah, cinthlaknak zong a rem ngaingai. Eidin zong tam ngaite a chuak thiamthiam.

Leikuang a tlawm i, tlanglo tu hi a tam deuh. Dumhau tuah in aa cawmmi zong tam ngai an um cang. Facang, fangvui, bete, behrum, bahra, kawhra, thing-bahra, aa-lu hna hi tam bik an cin. Vawlei a van pah caah, antam phunkip a tha duh ngaingai. Daidim, piat, lubuk, tamnem, tampawl, caleri le adang anhringso tam ngai a chuak. An ram nih an i zaat ding tirawl a chuah lem lo caah, India ramchung in an rak phurhmi eidin bochan in nun deuh asi.

Hmailei Sangau

Sangau hi Lawngtlai District ahcun khua lian bik le a thangcho bikmi khua pakhat asi. Cozah lei tanpinak zong atam i, an khua ah tangka aa chawk ngaingai. Block Head Quarter khua pakhat asi i, nifatin tangka lut hi a tlawm ti lo. Khua chung ah tangka aa chawh ngai caaah, apawngkam khua hna nih, tukmatak zuar in Sangau hi pawcawmnak ah an hmannak khua pakhat asi cang.

Sangau Bial (block) ah Sangau rel chin in khua (18) an um: Sangau (Nichuahlei le Nitlaklei), Pangkhua, Thaltlang, Pangrang, Ceural, Lungtian, Vatek, Vatekkai, Rawlbuk, Lungpher, Siacangkawn, Bualphir, Archuag, Tialdonglung, Vombuk, Lungzarhtum, Sentetfiang le Fungkah hna an si.

Anaibikmi khuapi hna cu, Hnahthial le Saiha an si. Sangau in KM 13 tluk a hlatnak ah khua dawh ngaingai Vanlaiphai khua aum. Cucu Lunglei District ummi khua asi. Vanlaiphai le Sangau hi hlan ahcun aa tia bakte an si i, nihin ni ahcun Sangau nih a tei tuk cang.

Sangau khua hi 1993 ah a hnu bik ka phanh asi. Cu lio ahcun, Vanlaiphai Veng, Ceural Veng, Bawi Veng tibantuk in sang 5-6 tluk ah an rak i then. Atawinak cun Nichuaklei le Nitlaklei Sangau tiah an then.

Sangau le Tipi karlak ah ramri khua a simi, Pangkhua a um. Sangau le Pangkhua hi KM 5 tluk aa hlat. Sangau-Pangkhua karlak hi, lam a tha, hmunhma a rem ngai caah, hi hnu kum 50 kuakap ahcun khua aa peh te dingmi an si.

Cun Sangau le Thaltlang karlak ah Sentetfiang khuathar an tlak chap. Kawlram mipem tampi an umnak khua asi i, Burma khua ti tluk asi an ti. Hmailei kum 10 ahcun Sangau le Sentetfiang khua hi aa tlai lai. Cucaah hi hnu kum 50 kuakap ahcun Sangau-Pangkhua-Sentetfiang hna hi an i tlai kho i, khua pakhat ah aa chuah khomi an si. Khi tik ahcun Sangau khua cu khuapi ngaingai asimi "hmunpi" (urban city) ah aa chuah te kho men.

Sentetfiang khuathar 

Milu le Inn

Wikimediamap.org i an tialnak ah, India cozah milurelnak cazin ning in, Nichuahlei Sangau (Eest Sangau) ah minung 2,590 (2011) ah an um i, minu 1,299 le mipa 1,291 an um. Inn 488 an um; Nitlaklei Sangau (West Sangau) ah minung 1,272 an um i, minu 636 le mipa 636 an um; an i zat bak asi; inn 239 a um.

Hi cazin ning in zoh tikah, 2011 ah Sangau ah inn 727 a um i, minung an zapite 4,862 an um tinak asi. Thantlang khua zat dengmang an si cang (Wikimediamap.org nih a tialmi hi, zeitluk in dah a dik timi cu, catialtu nih ka thei kho lo).

2015 ahcun Sangau ah inn 1,000 a um cang. Mizoram in siseh, Kawlram lei in siseh a pemmi an tam caah, Sangau khua milu karhning hi, a rang ngaingai. Mah tining tein an karh ahcun, a rauh hlan ah khuapi (city) pakhat dirhmun ah a phan kho te dingmi khua asi.

Sangau Khualai Hlunhlainak Bik

Sangau khuakam ah Sentetfiang khua an tlak i, cu zong cu Sangau sang pakhat khat khan ah a um cang. 2011 ah inn 63 an um i, minung 309 an um tiah India census ah an tial.

Cozah Zung Ummi

Sangau hi khuapi ngaingai asi cang i, cozah zung zong tam ngai a um ve cang. Hi cozah zung hna le sianginn hna hi, Sangau khua ah tangka tam bik a luhnak an si. Hi department sining zoh tikah Sangau hi hmunpi taktak asi cang timi a lang. Hmailei kum 10 chung ahcun "City" timi ah aa chuah te kho men. Cozah zung biapi hna cu:

1. Inkhun 10 tlum sizung (1)
2. Bank (1)
3. Ralkap Sakhan
4. Police Station
5. Vety Office
6. Revenue Office (Ngunkhuai Zung)
7. CID Office
8. ICDS Office
9. Block Development Office
10. Forestry Dept
11. Post Office
12. Electric Department
13. PHE
14. Tourist Department
15. Telecom Department

Sangau khua ah hin, computer zong tam ngai a um cang. TV channel zong tampi tlaih khawh asi. Western Union in tangka zong fawi tein kuat khawh asi.

Sianginn

Sangau khua hi hmunpi asinak a langhtertu ngaingai cu sianginn a si rih fawn. Nihin ni ah Sangau khuachung ah sianginn (11) atanglei bantuk in an um:

1. Higher Secondary- 1
2. High School-3
3. Middle School-2
4. Primary School-5

Biaknak

Zah ah za in Krihfa an si ti tluk asi. Ralkap cheukhat Hindu le Muslim ummi dah ti lo cu, Krihfa viar an si. IKK, Baptist, Presbyterian an tam bik. Atu lio Sangau khua ah Krihfabu (Denomination) phun (8) an um i, biakinn 13 a um. Biakinn ngei lo Krihfabu zong an um rih ti asi. Kawlram in a rak pekmi pawl zong Krihfabu an dir kho cang i, biakinn zong an rian cuahmah.

Politics

Sangau khua hi politics ah a lar ngaingaimi khua pakhat asi. Ralkap Sakhan zong a um caah MNF chan in atu tiang humhimnak lei zongah min ngeimi khua asi.

Sangau khua in, politics lei ah mi za tampi an chuak i, culak ahcun Mizoram politics ah minthang ngaingai asimi, Pu Sangchuma le Pu Ramawia zong hi Sangau chuak tefa an si. Politician minthang dang zong tampi an um rih. Hmailei zongah Mizoram le Lawngtlai district zong ah hruaitu tampi a chuak te dingmikhua a si. Mizoram le Lawntlai District politics zong hi Sangaumi nih tampi an khuhnenh khawh ve.

Pu Sangchuma he UBCUSA Civui ah

Lawngtlai District cu "Lai kan si" timi zong a aupi cemtu cu Sangau khuami an si. An mah hi um hna hlah sehlaw, Mizoram ah Lai timi biafang hi a lo ding asi. An mah Sangau khuami hruaitu hna an i zuamnak thawng in, Mizoram ah Lai timi biafang zong a thar in aa tharchuahnak le a nunnak asi. Khua fate asinain a khuarup lo in politics sangsang an chuah caah, Mizoram ah a min a thang ngaingaimi khua pakhat asi.


Pehtlaihnak 

Sangau hi India-Burma ramri ummi khua asi nain, Mizoram chung khuapi hna he bus lam in an i peh pin ah, Kawlram lei he zong zip lam a pem kho cang. Ralkap Camp ah helicopter a tum kho. Herhnak ahcun Ralkap Camp ah vanlawng nih eidin le thilri a thlak tawn hna.

Sangau khua in Bus lampi a pem cangmi hna cu atanglei bantuk asi: 


1. Sangau-Hnahthial-Aizawl Lampi
2. Sangau-Hnahthial-Lunglei Lampi
3. Sangau-Saiha-Lawngtlai Lampi
4. Sangau-Saisihchuak-Hakha Lampi

Sangau le Pangkhua kar lampi thar cawhmi

Sangau in Kawlram lei kal duh tik ah, Sangau-Pangkhua-Saisihcuaklam-Thantlang-Hakha Lam zulh in kal asi. Sangau-Saisihchuaklam cu motor lianmi zong an kal kho cang. Lam ropui taktak asi cang.

Hi lampi hi India-Burma pehtlaihnak "Border Trade Road" tha taktak asi caah, hmailei ahcun Haimual le Rih Lam nakin a hlunghlai deuh te dingmi lampi asi. Nihin ni hmanh ah hin, chawletmi hi ni fatin an dong ti lo. Motor cycle le motor khualtlawngmi an tam taktak cang.

Saisihchuaklam (Hriawhva kam/Photo: Dr. C. Duh Kam)

Ramri khua asi bantuk in, Sangau thanchonak hi Saisihchuaklam cungah aa hngatmi asi caah, Sangau uktu hna nih an khua thangcho seh ti an duh ahcun, Saisihchuaklam hi thapek taktak a herh. Saisihchuaklam hi kataya phahmi lam asinak hnga ding ca le Tipi hlei hi akum ning hrawn khawhmi thirhlei tha taktak in donh a herh.

Kawlram cozah nih Saisihchuaklam cu an kauh i an remh chin lengmang. Tiva vialte thirhlei in an donh dih cang. Hriawh hlei hna zong thirhlei in an donh dih cang.

Hriawhva hlei donh lio

Saisihchuaklam cung ummi Hriawhva Thirhlei donh lio

Sipuazi Riantuannak

Sangau khua hi a pawngkam khua hna nih, eidin tirawl an cawknak le zuarnak khua pakhat asi. A khua rup lo in tangka a tam. Khuaruahhar ngai asimi cu a pawngkam khua tampi nih, ni fatin tein eidin an rak zuar i an manh pengmi asi. An lawng in an kir set bal lo. Apawngkam khuafa deuhmi hna caah an bazaar kainak, thil zuarnak le cawknak hmun asi caah, "commercial center" khua pakhat asi cang. Minung tampi cu cawkzorhnak in an i cawm kho cang.

Sangau khuami hna nih tangka tambik an hmuhnak lam pakhat cu, "cawkzorhnak" (trade) in asi. Burma in a rak lutmi thilri le sumdawnnak lei in tangka tampi a lut. Hmailei ahcun a luh ning a tha chin lengmang lai. Zalawng (free) tein India-Burma karah cawkzorhnak (trade) tuahter a herh.

Sangau hi pehtlaihnak a tha. Lunglei, Saiha, Lawngtlai le Hnahthial he an i naih. Cun Saisihchuaklam cungah a um caah Thantlang-Hakha he zong aa naih fawn. Hi bantuk in lamsul pehtlaihnak a that caah, hi tining tein a than ko asi ahcun, Sangau khua hi Champhai khua bantuk ah aa chuah zau dingmi khua asi.

Zeicatiah Sangau cu Hakha-Saisihchuak-Sangau Lampi ah a um i, Saisihchuaklam cu Kawlram cozah nih Pyidaungshu Lanmagyi (National Highway) ah a chiah cang. India cozah zong nih National Highway pakhat ah a chiah ve. A that khunnak cu Sangau in Thantlang-Hakha-Gangaw-Monywa-Mandalay lampi ah ding tein a kalmi asi. Mirang hi an rak fim tuk. Lunglei in Sangau in Saisihchuak in Hakha in Gangaw in Mandalay tiang hi an thluak ah lam an rak chiah dih cang.

Hi Saisihchuaklam hi, nikhat khat ahcun, Lairam ah lam ropui bik pakhat asi te dingmi asi. Zeicatiah, lam kalnak fiangtlai aa hawih tuk; lam an phei pin ah a tawi fawn. Azultu caah tangka dih dingmi a tlawm deuh pinah, caan zong a tawi deuh ngaingai. Angaingai tiahcun Saisihchuaklam ruangah, Mirang cozah chan in nihin ni tiang, Sangau a min a than khunnak le a thancho khunnak zong asi.

Nikhat caan khat ahcun, Saisihchuaklam hi kattaya aa phah dih te lai. Lairam khualipi Hakha le Sangau kar hi, chun hlan ah an phak te lai i, Mandalay thilri khi Sangau ah ni (2) chungah an phan kho te lai. Sittwe thilri zong khi ni (4) chungah Sangau an phan kho te lai. Cuticun Mandalay-Hakha-Sangau-Lawngtlai-Sittwe hi fawi ngai in thilri phurtlunh khawh asi te lai.

Nihin ni dirhmun in zoh tik ah, Sangau cu ramri ah a um caah, ramri cawkzawrhnak khua (border trade center) pakhat ah a tla cang. Kawlram chawlet chawhrawl pawl tampi an um caah, Kawlram in ti cawk lo in thil an lut cang. Fur thal hlan in, Saisihchuaklam in thil a lut i, atu ahcun dawr lianlian zong Sangau khua an um cang. Hmailei ahcun hi khua ahcun, "international trader show" te hna tiang in a um kho te dingmi asi.

Tourism zong hi Sangau khua caah tangka luhnak rian pipa pakhat asi te dingmi asi. Zeicatiah Mizoram tlang minthang Phawngpui Tlang, Lungcehtlang le chak deuh ah Lungleng Tlang hna zong an um rih. Atu chan ahcun, phanh ballomi phanh le midang phak setlomi phak hi uar asi caah, hi tlang pawl hna kai a duhmi pawl sin in, hmailei ahcun tangka lut tampi an hmuh te lai.

Cun Phawngpui Tlang pawng ah cozah nih an hualmi Saram Hual (sanctuary) zong aum i, Phawngpui National Park tiah an ti. Killi area in KM 50 tluk kau a si. Cuka ahcun Mizoram saram le va phun an tling. Va sunghar ngaingai hna zong 2000 ah an hmuh hna. Ramdang tourist zong nih an rak len ngai cang. Atlangpar a nuamh tuk caah, picnic tuahnak ah an hmawn tawnmi hmun asi.

Hi Phawngpui Tlang par ah, "thli in electric mei" lak ding zong mifim mi nih an tuaktan lengmang. Nikhat khat ahcun "windmill power" lianlian zong an um te lai. Tlangpar cung i a ummi Farpak timi rawn hi, min a thang ngaingaimi hmun asi. Tii zong tam ngaite a cungah a um. Hmunhma nuam taktak asi caah, picnic tuahnak ah an hman tawnmi asi. Hi hmun hrawng hi lung a leng ngaingai. Cozah nih Forestry Inn an sak i, farkung zong tam ngaite an cin.

Farpak Rawnkam lungpang (Ref. www.neliv.in)

Acunglei hmanthlak chung i, motor lampi a va langmi khi Ceural phak lai asi. Hi lam ah hin voi tampi sumdawn in kan rak kaltawn. Hi Farpak rawn zong hi voi tampi ka phan. Hmun nuam tuk asi caah, Mizo asimi poahpoah nih cun, chan chan khat chuah ah, Farpak rawn cu phak ding asi. Ngaknu tlangval ca ko ah len nuamh tuknak hmun asi. Mizoram an thancho deuh tik ahcun, hi hmun hi movie tampi chuahnak hmun asi te lai tiah catialtu nih ka ruah.

Farpak Rawn

Cun Tipi in hydro electric power zong an lak khawh rih. Tipi hi a dinnak cun KM 5 tluk lawng asi ko caaah, Tipi tii zong din cawklo in an lak khawh thiamthiam rih. Windmill le hydro electric hna an tuah khawh tik ahcun, Sangau caah tangka hmuhnak a tha ngaingai ding asi.

Mitampi nih cun Tipi le Tio aa tonnak le minthangmi Saisihchuak hmuh duh ruah ah, Pangkhua le Sangau a rak tlawngmi an tam tuk cang. Zeicatiah Saisihchuak cu Mirang an kaika in survey an rak tuahnak ah, a min a thang taktakmi hmun asi caah asi.

Tourist tampi zohmi Tipi le Tio tonnak (Bungtlang khuataw)

Hmailei Sangau Khua (The Future of Sangau)

Khua pakhat a thancho i hmunpi taktak ah aa chuah khawhnak hnga ding caah, khua uktu le hruaitu hna le khuami hna nih, khuaruah ning le riantuan ning a san le kauh aherh. Vision ngan ngeih a herh. Sangau khua zong hmunpi i aa chuah khawhnak hnga ding caah, uktu le mipi hna nih vision ngan ngaingai ngeih a herh ve.

Sangau khua hi 1993 ah a hnu bik ka phanh asi. USA ka phak hnu ah, a thlenning hi a rang ngaingai i, catialtu zong ka khuaruah a har ngaingai. Hmuh zong ka duh hringhran.

Sangau hi, atu lio a thancho ning tein a kal peng ko ahcun, hi hnu kum 50-100 kar ah, Champhai hi sipuazi thanchonak lei ah a tei te lai. Nihin ni zong ah hin, Mizoram chungah Champhai khua a zuamcawh kho bikmi ramri khua cu Sangau khua asi. Nihin ni ahcun an i hmetpuam tuk pinah, Champhai cu leikuang atam, hmunhma a rem, khuapi (city) asinak zong a sau tuk cang. District headquarter umnak khua zong asi caah, phaisa lut a tam tuk.

Asinain Manipur ramri in, Bangladesh tiang Mizoram ramri khua vialte zoh tikah, Champhai a zuamcawh khotu ding khua cu, Sangau lawnglawng asi. Hmailei kum tampi ahcun Sangau nih Champhai hi a tei te khawh men. A tei khawhnak ding aruang cu:

1. Sangau cu Champhai nakin a umnak (location) a tha deuh. Zeicatiah Mizoram khua lianlian le tangka tam taktak aa vorhnak Mara District le Lai District he aa naih pinah Lai Autonomous District khuapi pakhat zong asi caah asi.

2. Mizoram khualianlian Lunglei, Saiha, Lawngtlai, Hnahthial, Tuipang, Bungtlang le adang khua lianlian he an i naih caah Champhai nakin market a tha deuh.

3. Kawlram ah thilri tamtuk a chuahnak Rakhine Ram le Bangladesh he an i naih deuh caah, Kaladan Project highway pi he aa pehtlai te dingmi khua asi. Hmailei ahcun, "Kawlram, Bangladesh le India" ramkomh in trade center pakhat ah aa cang kho mi khua asi.

4. Kawlram ramkulh pahnih (Chin State le Rakhine State) he pehtlaihnak fawi tein a ngeih kho te dingmi khua asi.

5. Sangau Bial ah khua khua (17) a um i, hi vialte hi Sangau ah an i hngat. Cun Lunglei district khuate lian asimi Vanlaiphai, Muallianpi le Lungpitlang hna he zong an i naih rih. Burma ram lei ah Thau, Bungtlang, Sialam, Hmunhalh tiang in Sangau nih thilri le eidin supply a tuah rih hna.

6. Kaladan Project a tlamtlin tik ahcun Sittwe-Paletwa-Lawngtlai in Sangau ah India ram thilchuak vialte le Bangladesh le Rakhine Ramkulh thilchuak vialte hi Sangau ah fawi tuk in a lut te ding a si.

7. Sangau nih tourism hi thazaang a pek taktak ahau. Hmailei ahcun tourism in tangka tampi a hmuh te lai. Champhai nakin tourist tam deuh an ra te lai. Zeicatiah Sangau cu Phawngpi tlang, Lungceh Tlang le Lungleng Tlang he an i naihte. Hi tlang hna hi tlang dawh taktak an si. Tlang kai hi a lar chin lengmang i, tlangkai huammi hna caah cun kai nuam taktak dingmi tlang an si hna. Burma ram ah Thau Tlang le Ciriang Tlang kai duhmi hna zong nih, Sangau lei in an ra te lai. Hi tlang vialte hna hi, hlanlio ah India-Burma cozah nih abawm in survey an rak tuah tawnmi thlang an si hna. Cun Lairam le Mizoram ah minthangbik tivapi cu Tio le Tipi an si i, cu tiva pahnih tonnak hmuh zong hi, mi tampi nih an duh te lai.  Cucaah Saisihchuak lam lawng silo in Tipi le Tio tonnak tiang motor lam cawh chap a herh.

8. Bungtlang khuapawng ah Lotharawn timi nel kau taktak aum. Nikhat khat ahcun azapite in leikuang ah a cang te dingmi asi. Cu hmun in a chuak dingmi facang, fu, theithu le theihai dandang hna hi, Sangau ah tambik a lut te dingmi an si caah, Sangau caah market a kau chinchin rih. Alinhnak hmun asi caah, fur-thal hlan in cinthlak khawhnak hmun asi.

9. Sangau khua hi, India-Burma ramri ummi tiva minthang hna asimi-Tipi, Tio le Hriawh- tiva nelrawn hna he aa naih ngaingai. Hi nelrawn hna hi, cintlaknak hmunhma an rem taktak i, eidin phunkip-theithu, hai, sertlum, ungkung, fu, banhla, rungtuban, hmathak le zeidang anhringso phunkip-tam taktak cin khawh an si. Asian nih kan ei bikmi facang, fangvoi, bete, behrum, baa, bara, thingbahra, hmathak le zong an chuak tuk fawn. Cupinah tlawrthing zong tampi cin khawhnak hmun asi. Rua le mau a tam caah, ruatuai phunphai hmanh hi sipuazi in chuah khawh te dingmi hmunhma zong a si caah, Sangau cu sipuazi caah dirhmun tha taktak a ngeimi khua asi.

10. Nuamhak tuah a herh. USA ah nuamhnak sangbik pakhat cu "Rafting" asi. Palastic in an sermi pum phun i cit i, chun nitlak tiva hrawn i nuamh asi. Tiva ahna lei in bus nih a kan chiah i, tiva sum lei in, bus nih a rak kan don. Chun nitlak cit asi. Tahchunhnak ah Palaknel ah an i thla lai i, Tipi le Tio tonnak ah bus nih a rak don hna lai. Cu bantuk in September in June thla tiang, tii a lianh hlan tiang tuah khawh asi lai. A nuam taktak. Company lianlian an um. Sangau zong ah hi bantuk company hi tuah khawh asi te lai.

Tipi ah hi bantuk hi a um kho ve te lai

Biafunnak

Sangau hi a thancho chin lengmang nak ding caah thil (12) a herh. Hi hna hi Sangau khuami hna le hruaitu hna nih i hmaithlak hrimhrim a herh.

1. Sangau khuami hi sipuazi ah an khuahmuh ning a ngan a herh. Hmailei qah champhai hmanh a lang khote dingmi khua si kha i zuam a herh. Khualak lam zong dawh te le phei tein cawh le fek tein a um khawhnak hnga kilven a herh.

2. Saisihchuaklam hi motor pahnih fawi tein aa kian khomi le kataya phahmi lam asi a herh. A kum ning in hrawn khawhmi, Tipi hlei donh a herh. Hi hlei a um lo ahcun Sangau khua hi a thancho hnga tluk a thangcho kho lai lo.

3. Sangau khua ah Kawlram le Indiaram sipuazi thiammi mirum tampi an pem duhnak ding in khua khan a herh. Burma sumdawng le mirum hna dawt le zalawng tein sipuazi tuahter a herh. Zalawng tein cawkzorhnak (Free Trade policy) hi ram thanchonak ah a herh bikmi asi caah, Sangau khua chungah Burma mi zalawng tein cawkzorhnak nawl pek a herh. Thil tha lo tuahmi le ritnak si-ai zuarmi dah ti lo cu Burma mi hi tlaih lo ding. Zeicatiah Thailand-Burma ramri khua an thancho tuknak hi, zalawng tein duh paoh in, tourism le thilri cawkzorhnak an tuah caah asi. Sangau zong nih cucu cawn ve  aherh.

4. Khua caan a thatnak hnga le innlo him tein a umnak hnga le minung an ngan a dam khawhnak hnga, thingram zohkhenh, thinghual kaupi ngeih le thingram tampi cin chap a herh. Sipuazi ca zong asimi zawngtah, tainamkawng, tiamti, khanghmung tibantuk hna hi, tampi cin a herh.

5. Mifim cathiam an chuah khawhnak hnga, College pakhat in chiah hrimhrim aherh.

6. Khuapi asi cang i, Fire Department um le mei hmittu truck an ngeih a herh. Thinghual apan caah, lo mei le phawng mei in khuapi harnak ton khawh asi.

7. Tlangpang cinthlaknak tha an pek taktak a herh. Ceural lamtlang vawlei rawnh deuhnak paih ah cangdonh cinthlaknak tuah ding asi.

8. Cozah zung dang a luh chapnak hnga ding caah zuam a herh.

9. Sangau khuachung ah tangka aa chawh khawhnak hnga, "movie zung" le zeidang nuamhnak hmunhma (entertainment center) ser a herh.

10. Pangkhua le Sangau karlak hi inn hmun ah samh i, khua peh a herh. Pangkhua nih Sangau lei ah khua kauh ding le Pangkhua nih Sangau lei ah khua kauh ding. Cuticun khua a lianh le minung tam deuhdeuh paoh ahcun, Taxi, bus a herh lai i rian zong a tam deuh lai. Minung tam deuh paoh ah, pawcawmnak a fawi ding asi.

11. Hmunpi sinak ding caah cun "certual tha" ngeih a herh caah, tangka tampi dih in certual tha taktak tuah ding a herh.

12. Sangau nih tourism thanchoter a herh. Tourism athancho nak ding caah thil (4) hmaithlak a herh. (a) Phawngpi tlang, Lungceh Tlang le Phawngpi National Park hna hi biatak tein tourist len duh ding in ser a herh; (b) Tipi ah "rafting" tuah khawhnak ding lam kawl a herh; (c) Tio le Tipi aa tonnak ah motor lam cawh a herh; (d) Sangau khua pawng ah "tourist attraction" timi zoh nuam kawl le ser aherh.

13. Khua hmunhma a chiat ngai caah, inn tampi a karh dingmi ca ruah chung ahau. Hi hnu kum 20-50 chungah Settetfiang-Sangau-Pangkhua City hi a chuak te hrimhrim lai timi vision ngei bu tein Sangau City Town Plan timi vision ngei bu tein khua ser chung a herh. Hi khua hna an i fonh tik ahcun, Sangau nih Champhai a tei te lai. Cucu Sangau uktu hna nih i zuam ding hrimhrim zong asi.

--------------------
Chinchiah

1. Hmanthlak, cozah zung le inn kong hi Pu Sui Awr, High School Headmaster nih ca a ka kuatmi chung in lakmi asi.

2. Milu cazin hi "Wikimepia.org" (http://wikimapia.org/10748541/Sangau) in lak chinmi asi.

3. Sentetfiang khua hmanthlak hi "Mizoramjourney.wordpress.com" in lak chinmi asi.

Temtuarnak le Sunparnak

Minung asimi paoh le thluak a ngeimi paoh nih cun "sunparnak le lianhngannak hmuh" kan duh dih cio. Asinain suparnak hmuhnak ding caah zeidah ruah le tuah a herh timi cu mi tampi nih kan ruat lem lo. A fawinak in suparnak hmuh hi duh deuh cio asi. Cucaah mi tampi cu lamphawk in an kal caah, suparnak an hmu kho taktak lo.

Sunparnak hmuhnak ding caah a herh bikmi cu temtuarnak asiloah teminnak tuar hi asi. Hi biafang hi aa khatmi an si caah, duhpaoh in thlen i hman khawh an si. Mirang biafang in kan chim asi ahcun, "There is no glory without suffering" tinak asi ko. "Temtuarnak tello in suparnak a um kho lo" ti duhnak asi.

Nifatin kan nunnak ah ah kan hmuh pengmi thil in tahchunhhnak kan chim ahcun, hitin a fiang bik lai. BA, MA, Ph.D tibantuk hna hmuh duh ahcun, catuah, caciah, cazoh, mitkuh, thadit, thluak fah tibantuk temtuarnak cu a um hrimhrim a hau. Cu temtuarnak tello in Ph.D hna hmuh khawh a rak si lo. Ca fir bu le ziknawh bu in a awngmi hna cu temtuarnak aa tello caah, an mah zong nih an i lunghmuih lo i, sunparnak taktak tiang an phan kho lo.

Mirang phungthluk ah "Ngasa ei a duhmi nih cun tii kih cu a tuar a hau ko" ti asi. Ngasa duh ahcun tikih tuar a herh. Tikih tuar lo ahcun ngasa ei khawh asi lo tinak asi. Cu ve bantuk in temtuarnak tello cun thil tha hi pakhat hmanh a chuak kho hrimhrim lo.

Vawleicung tuanbia zoh tikah, biaknak le vawleilei hruaitu lianlian hna hi temtuarnak ngan taktak an rak tuar hnu lawngah sunparnak a hmumi lawngte an si.

Bible tuanbia in van char hmasat u sih. Abraham te hna hi nu le pa innlo, chungkhar le khuaram chuahtak bak in zumhnak pakhatte he lawng khawika dah a um ti hmanh an theihlomi ram ah an rak pem ko. Issac zong mi ramdang ah chungkhar tlawmte he khua an rak sa ko. Jacob le bang cu Messopotamia ah a zamnak hmun ah nupi hmanh kum 14 a rianmi pa asi. Cu tluk cun harnak an tong.

Vawleicung hruaitu lian bik ah ruahmi Moses nunnak hna hi zoh tikah a chuahka i Nile tivapi i anu nih bawm in a thlakka in, Midiam ram i a zamnak in Israel miphun Egypt in a chuahpi hna nakin, Kanaaan ram vawlei hmanh lamh manh hlan ah, Nebo Tlang i a thihnak tiang zoh tikah, a nunnak hi harnak in a khat. Cucaah nihin ni tiang vawleicung hruaitu vialte lakah khuaruahhar bik hruaitu ah an chiahnak asi.

Minote an si nain, Joshua nih amah nakin a let tam tuk in a thawngmi Kanaan miphun ram i miphun vialte a doh hna i, Israel miphun ram ngeilak in a tuahnak hna a nunnak zoh tikah, a thih tiang raltuknak in a nunnak hi a rak khat. Minote asi nian, Israel ralbawi vialte nih an upatmi hruaitu ropui asi.

Israel miphun nih an tuanbia ah an i uangthlar cemmi cu, Siangpahrang David asi. Amah hi, zei ca dah Israel miphun nih hi tluk in an sunhsak le sunparnak an pek tiah cun, a ngakchiat lio Tuu a conghnak in Israel Pennak ram nganpi a sernak in, Israel khualipi caah Jerusalem a sernak tiang a nunnak hi harnak lawngte in a khatmi asi caah asi. Harnak tam tuk tuarnak in ram lianpi a dirh caah sunparnak an pek khunnak asi. David nunnak zoh tikah, thihnak a phan khomi  tihnak le phannak tam tuk a rak tuar. Psalm chung zoh tikah, tihphannak a tonmi chung in Bawipa nih luatnak a peknak thlacamnak hi tam tuk hmuh khawh asi.

Jesuh Krih a sunpar zong "a temtuarnak" ruang ah asi. Vailamtah thihnak tiang a tuarnak ruangah, sunparnak a hmuh. Jesuh nih a zultu pawl fek tein a cahtami hna cu, "Aho hmanh zulh a ka duhmi cu, nifa tein amah le vailamtahtung i put in ka zul hna seh" (Lk. 9:23-24; Mark 8:34) tiah ati. Temtuarnak lam hi Jesuh zulhmi lam cu a rak si.

Jesuh nih "Amah cu Jesusalem ah leirawi, tlaihkhih, tazacuai, vailamtah le an thah lai nak kong le thihnak in a thawh thannak lai kong" hi voi tampi a zultu a chimh hna (Matt.20:17-19).  Mesiah nih cun "temnak a in lai nak le thihnak in a thawh thannak lai" kong kha, a thawh than hnu zong ah a rak ti (Luke. 24:26; Isaiah 53). Jesuh zong hi temtuarnak rak i thim hlah sehlaw, sunparnak a hmu ve hnga lo. "Temtuarnak lo in suparnak a um kho lo" timi kha Jesuh nih a nunnak hrimhrim in a langhter.

Vawleicung missionary lianbik ah chiahmi Mithiang Paul te hna an tuanbia chim a daihlonak le an sunpar khunnak cu Krih an zumhnak ruangah thawngtlak, rawltam tihal, tazacuai le thahnawn tiang an tuar caah asi. Cucaah Paul nih cun, "Krih ca i riantuan thiah kan si tikah a zumh lawng si lo in, a caah temtuarnak zong aa tel chih" atinak asi (Phil. 1:29). Paul hi Krih caah rak temtuar hlah sehlaw, a tuanbia hi a dih ko hnga. Farasi pakhat asi hmanh khi kan rak thei hnga lo. A temtuarnak nih sunparnak dong lo nihin ni ah a pek cang.

Vawleicung missionary minthang taktak William Carey cu tang (10) le college kaimi asi lo nain Protestant Krifabu in Asia ram ah missionary kal hmasat bik le India ram ceutertu asi. Missionary hi William Carey thawk in vawleicung ramkip ah English karhtertu zong an si. India ah kum 41 rian a tuan. Asia ram i college hmasat bik Serampore Collge dirhtu asi. India ram holh phun (6) in bible a leh pin ah holh fa deuhmi phun (29) in tlawmpal cio a leh rih fawn. India a phak hlan ah thawngtha ropui a rak chimmi cu "Expect great things from God; attempt great things for God" (Pathian sin in thil lianngan hna i ruahchan; Pathian caah thil lianngan hna tuah) timi asi. wh ding in Mirang cozah nih upadi an chuah tiang rian a rak tuan. Holh Mother Teresa zong India misifak hna sin ah harnak le fihnung teifiak tampi lakah rian a tuannak thawng in, sunparnak a comi asi ve.

Africa rammui ah thawngtha phuangtu Scotland Missionary David Livingstone te hna hi tihnung taktakmi chindaih, rul, cakeu le minung sa ei hmangmi miphuh lak bak ah thawngtha an rak phuang. Curicun athih le nun hmanh theihlo in Africa ram ah rian an rak tuan i, midang nih kawl chawm hau tiang in rammui ah rian an rak tuan.

Aceu kho ding in rak ruahlomi Kawlram zong ah Pathian thawngtha thlaici tuhtu Adoniram Judson te hna zong Inwa thawng ah harnak tam taktak an tuar; anupi le fale zong nih an rak thih tak. Cu bantuk in harnak an tuarmi nih sunparnak a hmuhter. Amah zong vawleicung missionary lian bik (7) ah an telh ve mi asi.

Vawlei tuanbia zoh tikah, Alexander the Great tluk in a kum a no tung nain pennak ram nganpi a dirhmi siangpahrang an um rih lo. Apa nih a rak cawnpiakmi cu "There is no glory without suffering" ti a rak si. Temtuarnak lo cun sunparnak aum kho lo" ti hi aa tlaihmi bia a rak si. Cu ruahnak cun ral a rak tu i, India ramri tiang ram kau taktak a rak tei. Greek nunphung, holh le ca tampi a rak karhter. Babylon Siangpahrang Nebuchadnezzar le Persian Siangpahrang Cyrus te hna zong an supar khunnak cu ral an rak tu tuk. Haranak tam tuk an rak tuar caah asi.

Vawlei thar kawlmi Columbus nih kum tam tuk aa zuam hnu ceu ah ramthar kawlnak bawmtu a rak hmuh. Phanh ballomi Atlantic Rilipi cu thla tam tuk a tan hnu, lungretheihnak le temtuarnak tam tuk a tuar hnu lawngah America rampi cu a rak hmuh i, vawleithar hmutu tiah sunparnak a hmuh. Vasaco Da Gama zong harnak tam tuk a tuar hnu ah India a rak phan i, Nitlaklei le Nichuahlei ram pehtlaihtertu ah a rak cang. Cu thil nih suparnak nganpi a pek.

Tuluk communist ram dirhtu Moe Zedong nih, ni 368 chungah "Long March" timi meng 6,000 tluk a hlatnak ah a ralkap a zampi khawhmi hna cu, vawleicung tuanbia tialtu hna caah, khuaruah a har asi. Mi tampi nih hruaitu sual ngai ah ruahmi si hmanh sehlaw, cu tluk in harnak a temtuarnak ruangah sunparnak a hmuhnak nihin ni tiang ahmuhnak zong asi.

Sceintist pawl asimi Thomas Edison te hna nih electric mei ceuternak ding caah thluak le thazaang tamtuk an rak chuah. Caan tamtuk an rak peknak thawng in, vawlei cu chun zan um ti lo bantuk an ceuter. The Wright Brothers nih fak taktak in rian an tuan hnu le vawlei ah voi tamtuk an tlak hnu lawngah vanlawng an rak ser i, thli cung in minung zuan an thawk. America nih thlapa kai ding caah voi tam tuk sunghbaunak an tuar cikcek hnu, 1969 lawngah Neil Arsmstrong le a hawi nih thlapa vawlei an lamh khawh.

An chan tawi ko hmanh sehlaw, Steve Job te hna nih an i zuamnak ruangah Apple computer company nih vawleicung ah a um bal lo mi thil an tuah i, Microsoft Computer company dirhty Bill Gate te hna zuamnak le vision ruangah America ram inn kip ah computer a um khawhnak asi. Amah zong vawleicung mirum bik aa chuahnak zong asi. Harnak temlo in rum khawh asi lo timi zong Bill Gate nunnak ah alang.

Politics lei zoh tikah Mahatama Gandhi te hna, mah nih cite i chumh cawp le thiam i tah bu bak in Mirang an rak doh i, hriamnam tlai lo le thisen luang lo in India ram zalawnnak a rak lakpi hna. Boyoke Aung San nih "Yebaw tungceih" ti in Japan ram ah harnak tampi tuar in ralkap training an kai; Japan an i rawih i Kawlram Mirang an doh hna; cun Mirang aa rawih than i Japan an doh than. Cubantuk in harnak donglo in an ton hnu ah le an nunnak a liam hnu ceu ah Kawlam zalawnnak a rak hmuh. Hi bantuk hruaitu hna hi harnak tam taktak an rak tong i, cu an tonmi harnak nih tuanbia ah sunparnak apek hna.

Pu Laldenga nih harnak atuarmi ruang ah "Mizoram Hnampa" tiah sunparnak a hmuh bantuk in Aung San Suu Kyi zong Kawlram democracy hmuhnak ding caah le human rights umnak ding caah, kum (20) leng Kawlram ah harnak a tuar ve caah, vawleicung pumpi nih theihmi le sunparnak pekmi nu pakhat ah aa chuah. Martin Luther King Jr nih "vunhawng ruangah thleidannak um ti hlah seh" timi ruahnak in USA ram cozah uknak phung thleng lak in a doh khawh caah, USA minak tuanbia ah philh awk thalomi tuanbia a tial. Dr. King tuanbia chim lo ahcun USA Minak tuanbia a tling kho lo.

South Africa ram ah "apartheid uknak" timi, Mirang mitlawnte nih vunhawng thleidannak an hman i, an rak uk hna. Cucu Mendella nih hriamnam tlai lo bak in adoh hna i, kum 27 bak thawng an thlak. Cu hnu ceu ah "apartheid" uknak cu aa rawk. "Zalawnnak timi hi alakka a rak si lo" (Fredom is not free) timi cu Mendella temtuarnak nih fiang tein a langhter.

Ralpi II lio ah London khua cu V1 le V2 bomb in Hitler ralkap nih an kah cuahmah. London mipi cu vawleitang bomb khur le vawleitang tlanglawng lam ah an rak i thuh lio ah, PM Winston Churchill cu biachim an rak fial i, bia tam chim lo in, "Never give up..never give up..never give up" tiah mipi thazaang peknak bia lawng a rak chim i, a rak ban ko ti asi. Cu lungput nih cun, an mah nakin a let tam tuk in a thawngmi Germany Hitler ralkap cu an rak doh hna. Minung million tampi thih hnu le a donghnak kum 5 raltuk hnu lawngah an mah le hawi le ram cu teitu an si. Lungdong ding thil um lio caan ah lungdongh locu sunparnak hrampi asi.

Kan chim cawk lai lo. Vawlei tuanbia ah, hruaitu thawng thawng le paraltha, nuraltha kong kan chim cawk lai lo.

Hi acunglei i pa ropui le nu ropui hna hi harnak tuarlomi an rak um lo. Harnak an tuar cikcek hnu, thlanti tam tuk a chuah hnu le thisen a chuah hnu le nunnak a loh hnu ceu ah, sunparnak a hmumi an rak si hna. Hi tuanbia vialte biatawi tein luh phihnak caah cun, "Harnak tuar lo cun sunparnak a um kho lo" timi asi ko!!!

Zumhnak le Chinese Ruakung

Tuluk ruakung Sangsang

Vawleicung ah a sining phun dang taktak asimi cu Tuluk Ruakung (Chinese bamboo tree) timi asi. Hihi thingkung dang le rua dang he an i lo lo. Cucaah Krihfa kan zumhnak he an tahchunh tawnmi ruakung asi. Khuaruahhar ruakung asi.


Vawleicung ah rua hi phun tampi a um. Lairam hmanh ah phun ngaruk aum. Mau, ruangal, pharh, ruami, thalrua, ruacawng, ruapi, ruazam ti in phun tampi a um. Hi rua hna hi kan cin hna i tuan ah an bir colh i, duhsah tein an thang cholh. Cun thingkung timi paohpaoh hi, an ci vawlei ah kan tuh i a keu i, duhsah tein an chuak i a kum lila ah an mui hmuh awk in an thang.

Asinain Tuluk Ruakung hi thingrua dang he an sining aa dang taktak. Hi rua hi vawleichung ah a ci an phum. Kum khatnak in an phum i heh tiah tii an toih. Vawleichung ah a um peng ko. A chuak lo. Cuticun vawlei cungah kum 4 asi tiang a chuak lo. A kum 5 nak a phak tik lawngah vawleicung ah a rak mang. Khuaruahhar taktak asi mi cu, vawleicung i a chuah hnu ahcun chunzan hlan bak in a thang i, zarh (5) chung ah pe 80-90 tiang a thang kho. Hmuh hngan ah a thang ti tluk in a thangmi asi. Ahnah a tha tuk fawn i, nika phen in a bur kho.

Hika ah hin ruah dingmi aum. Ruaci an tuh kain vawleicung ah kum 4 tiang aum. A kum nganak lawnglawng ah vawlei leng ah a rak chuak. Kum 4 chung hram a thla. Ahram thukpi in a thlak ta hmasat. Achuah hlan ah sangpi thang ding kha aa tim cia. Cucaah thli, ruah, nilin zong nih rawk khawh lo ding tiang in, vawleichung in chuak lo in thazaang a la ta hmasat. Hram a sih ta hmasat. Thuk pi in hram a sih hnu le thazaang a lak hnu ah, a hung chuah tik ahcun a cak tuk cang. Khulrang taktak in a thang kho. A kung an lian. an san pin ah an ding tuk. A hnah zong an hring tuk.

Kung lianlian an si kho

Minung kan nunnak le sining zong hi, Tuluk ruakung bantuk a si ve tawn. A caan ahcun thil a tlamtlinnak ding caah caan saupi a rau; theipar a chuahnak ding caah caan saupi hram sihta ahau. Hram sihnak ding caah, caan saupi tii toih a hau. Tuluk ruakung cu vawleicung a van pahnak ding caah kum 4 caan a lak i, kum 4 tidoih a hauh ve bantuk in, thil kan tlamtlinhnak ding ca ah hin kum tampi rauh asi tawn.

Rome khua cu ni nikhat lawng ah an ser lo. USA nih thlapa kainak ding caah rocket voi tam tuk an kah hnu le voi tampi sunghnak an ton hnu lawng ah thlapa an phanh khawh. Wright Brothers nih vanlawng an zuanter hlan ah voi tam tuk a tla. US Cozah nih an cawk nak ding caah kum 3 an nawl hna. Thomas Edison nih electric mei ceuternak ding caah a kum in a rau; Henry Ford nih voi tam tuk aa zuam hnu lawngah US ram ah motor zapi zaran cit khawhmi an ser. Abraham chan in Moses chan in David le Solomon chan tiang harnak le sunghnak saupi le tampi an ton hnu lawngah, thluachuahnak nganpi an co.

Minung hi zei kan tuahnak hmanh ah, Tuluk ruakung bantuk si kan herh. Pathian nih a caan a za ati ahcun, Tuluk rua bantuk chunzan hlan in thanchonak a kan pek khawh. Aa ser kho lo ding minung a kan ser ko; a ka cawisan ko. Hlanlio ah kan khua hrawng cu, "Tio khu nih a khuh hna le an lung a fim lo" timi khua kan rak si. Pathian dawtnak le velngeihnak ruangah USA ah atu cu mi tampi kan phan kho.

Keimah pumpak kong zong ka ruat tawn. Ca ka rak thiam lo tuk. Ka hawi le ka can bal hna lo. Ruah lo pi in tang (5) ka kai ceu in, lungfim ka ot i, cathiam hram ka thawk. Nihin ni tiang tangkhat hmanh ah ka sung bal lo. Kan chungkhar ah harnak, dawnkhantu le tlamtlinlonak atam a rak tam tuk. Lungdong taktak kan si caan a tlawm lo. Cu bu in a tha nalo in sianginn ka kai peng. Pathian dawtnak in harnak phunkip ton hnu ah, BS, BD, MA le D.Miss ka lak ko hna. Midang caahcun chim phu asi lo nain ka caah cun a rak har tuk. Degree pali laknak ding caah, zumhnak ngeih le ruahchannak ngeih hi, zeitluk in dah an biapit timi ka fiang. Tuluk ruakung bantuk in, cung sangpi kai khawhnak ding caah, harnak lakah hram sihta hmasat a herh.

Tuluk ruakung zong vawleitang ah caan saupi aum i harnak a ton hnu ah, khuaruahhar in pe 80-90 sang ah zarh 5 chung ah aa chuah khawh bantuk in, minung zong hi ruahlo pi in nincan hna aa peh; an sipuazi aa tungmer than kho ti lai lo timi zong an van kai than; a dam ti lai lo timi zong ruahlo pin an dam than; nuva an i then te ko lai timi zong an i daw i chungkhar fekfuan an ser kho than. Thil khuaruahhar khulrang tuk in minung nunnak ah an chuak i an thang kho ve.

Khuaruahhar in a mim fawn

Cubantuk asinak ding caah abiapimi thil pakhatte lawng aum i cucu "zumhnak" asi. Cu zumhnak nih ruahchannak aa ngeih chih. Cu zumhnak kan timi cu "thawnnak" a ngei. Cu zumhnak cu zeitluk in dah a thawn ti ahcun, "tlang a thial khomi zumhnak" (the faith that moves tha mountain) asi. Cu zumhnak cu alianpi asi lo. A lianpi zong a herh lo. A herhmi cu "antamci mu tia te zumhnak" lawng asi. Cu antamci mu tia te zumhnak ngeih ding lawng hi, Jesuh nih a kan fial.

Cu antamci mu tia zumhnak na ngeih ahcun, na thinphang hlah. Na lungdong hlah. Lungsau tein a caan zei can a rauh zongah hngak ko. Pathian nih a caan a za ati tik ahcun, chunzan hlan in Tuluk ruakung bantuk in na sining aa thleng kho. Na dirhmun a kai kho. Tuluk ruakung zong kum khat chungah pe 80-90 a thannak ding caah vawleichung ah kum 4 chung aa thuh le hram a thlak ahau ve.

Nang zong Tuluk ruakung bantuk in, cung sangpi na phaknak ding caah kum tampi hram sih ve a herh. Harnak temtuar ve a herh. Cucu va philh hlah. Na tuah duhmi, na si duhmi, na phak duhmi thil kha, na tlamtlinh khawh hlan chung vialte, Tuluk ruakung sining va ruat tuat law, zumhnak he kar hlan i zuam. Cu na zumhnak nih cun na nunnak ah Tuluk ruakung bantuk an si ter khawh ve ko!!!

Dawtnak Timi Biafang

"Kan dawt" timi bia hi chim a fawite. Hlaphuah zong a fawi te. Dawtnak ruangah cung thlapa hmanh kamh asi tawn. Asinain "kan dawt" timi biafang a chimtu le a phuahtu lila nih zeiset dah dawtnak asi timi cu hngalh awk ahar.

Vawleicung ah, miphun kip nih an ngeihmi le hman bikmi bifang cu "dawtnak" timi hi asi. Hi biafang hi aa dawh, a tha i, duh a nung. "Dawtnak timi biafang lo cun, vawlei hi a tlam a tling kho lo." Hi biafang lo in cun nuva a um kho lo; chungkhar a um kho lo; unau a um kho lo; innpa chakthlang le Krifabu a um kho lo. Hi bia lo hin cun, khua, tlang, peng, ram le miphun zong aum kho lo. Cutluk cun "dawtnak" timi biafang hi a sunglawi i a biapi.

Amah belte cu, chim tukmi biafang asinain, 'zei set te khi dah dawtnak asi?' timi cu, aho hmanh nih tliang tein asullam chim khawh asi lo. A leh lawng in leh khawh asi i, a fian lawng in fianter khawh asi. Asullam le a rihma chim khawh asi lo.

Zeicatiah dawtnak cu amui hmuh khawh asi lo; tongh khawh asi lo; phurh le chiah khawh asi lo. A rihzan, a tawisau, a hmet lianh tah khawh a si lo. Cu dawtnak cu zilpum, maipum thenh in thenh le pek awk a tha lo. Dawtnak cu arawng (color) zong aum lo caah, a piah in piah le a hmuh in hmuhsak khawhmi asi lo. Amuisam zeidah alawh tiah langhter khawhmi thil asi lo. Atuah in tuah lawng ah minung thinlung ah theih-teh (feel) khawhmi thil pakhat asi.  Muihmuh khawhlomi thil (abstract noun) timi pakhat asi.

Cucaah "Dawtnak kan timi hi muisam a um lo mi thil, biafang in kan hmanmi thil asi." Cucaah cu a umlomi thil, thinlung lawng nih a theih-teh (feel) khawhmi thil asi caah, Mirang nih "abstract" (muihmuh/tongh khawhlomi thil) pakhat ah an chiah. Tongh khawh le hmuh khawh asimi thil cu an hmun lo. Dawtnak zong tongh khawh asi lo caah, Mithiang Paul nih cun, "A hmun zungzalmi thil pathum lakah a lian bik asi" tiah ati (1 Cor. 13: 13)

Dawtnak timi biafang hi, a thuk in a sang tuk. Cucaah ruattuaktu (philosopher) pawl zong nih tliang tein asullam chim khawh asi lo. A fian lawng in an fianter khawh. Bible zong nih voi tampi a hman nain a sullam cu tliang tein a chim kho ve hlei lo.

Mithiang Paul hi "dawtnak biafang" kong tam bik a chimmi zumtu pakhat asi. Amah zong nih, "Dawtnak" a sunglawinak le a sannak kong kha  Corinth cakuat ah a fianter (1 Cor 13:4-13; 14:1-5). A cakuat ah, dawtnak kong cu aphun phun in a fianter nain a fianter kho lo i, amah lungthin in a theih khawh tawk biafang le a biafang nih a zaat tawk lawng in, a fianter. A chimi pakhat cu, "Midang ca i nunnak pek hmanh ah dawtnak ngeih lo ahcun zeidah athahnem?" atimi biafang zoh tik ah, "nunnak pek hmanh ah dawtnak hi ngeih lo khawh asi ko" ti kha alanghter. Paul zong nih "Dawtnak" timi kong hi, a sullam a chim kho lo i, a fian tu in a fianter. Tahchunhak ah, dawtnak timi cu, amah ca lawng aa ruat lo; tlabulbal in khua asa lo; a thin a tawi lo; a hnah a chuak lo; veel a ngei ti in a fian lawng in a fianter khawh ve.

Laimi sining chim ahcun, "Dawtnak kan timi cu, siaherhnak, hnakkar tenhnak, zawnruahnak, zohkhenhnak, bawmhchanhnak, i hramhnak, theihthiamnak, nawlthiamnak, i in-tuar khawhnak, tlaihchannak, hramhkauhnak, hnemhnak, zaangfahnak, chiatnak-thatnak hrawm tinak, midang ca thatnak tuahnak, thangchiatnak hrial piak le thangthanak pek, mah pumpak zawn ruahlonak le midang caah temtuar huamnak" tibantuk in aphunphun in a fian lawng in fianter khawh asi. Mi pakhat cu kan dawt kan ti tung i, acunglei thil hi kan tuah lo ahcun, "dawt" asi kho lo.

Cucaah "Dawtnak kan timi cu, amah dawtnak bak te hi, a langh in langhter le a tuah in tuah awk a tha mi asi lo. A thami tu cu, "siaherhnak, zawnruahnak, zaangfahnak, dawtmi caah temtuar duhnak" ti bantuk hna ngeih khi, dawtnak langhnak le dawtnak atuah in tuahnak cu an rak si ko. Hi bantuk thil hna Cu hna zong cu thinlung chung lawngah a ummi an si i, tongh khawhmi an si lo caah, tuahsernak in langhter haumi thil thiamthiam an si. Cucah dawtnak timi hi, tuahsernak in langhter le fianter lo ahcun a sullam leh khawh asi lo.

Tahchunhnak ah mi pakhat kan dawtmi caah temtuarnak tello in dawt khawh asi lo. Kan dawtmi caahcun temtuarnak pakhatkhat cu a um hrimhrim a herh. Kan dawt kan ti tung i, a caah temtuarnak kan in duh lo ahcun dawtnak deu asi. Jesuh Krih nih a kan dawt kan timi zong khi, vailamtah cung tarnak tiang in tehte a khannak nih khin "a dawtnak" fiang khun in a langhter. Cu bantuk in dawtmi hna caah, temtuarnak in langhter a hau zungzal.

French-American singer le fidi Arielle Dombasle  nih cun, "There is no love without suffering" tiah a rak ti bal. Chim duhmi cu, "Temtuarnak lo cun dawtnak a um kho lo" tinak asi. Kan dawt mi hna caah temtuarnak kan in huam tung lo ahcun pakpalawng a rak si.

Dawtnak hi phun tampi in langhter khawh asi ve. Pekchanhnak zong in langhter khawh asi. Tu chan Laimi, ramdang kan kal hnu in, kan nunphung kan van hlam thanmi pakhat cu, "arthin-tuh" timi asi. Pipu chan ah an rak hman tawnmi nunphung asi. Kan harsat caah kum tampi cu hmun tampi ah hmanmi asi ti lo. Va tuh hmanh ah arte va thah asi ko. Tuchan ahcun ramdang kal a um tikah, vok le caw thah hna in, arthin i tuh asi. A tha tukmi kan nunphung asi caah, atuah kho caahcun thil tha asi. Cu arthin tuh kha, buh le sa va ei i, va hrawm asi ko i, buh dang le sadang bantuk asi ve ko. Aa dang lo. Asinain dawtnak langhternak thil asi caah, phundang ngai in sullam a ngei. Dawtmi caah asunlawinak phun dang ngaingai asi. 

Asinain arthin tuh vial tiang lawng nih, dawtnak hi alanghter kho hlei lo. Cucu dawtnak a thuhnak asi. Cun arthin voi zeizat va tuh zongah, arthin kan tuhmi hna nih, ka fanu le ka fapa nih an ka dawt ko ti kha, a thinlung tein a theih-teh (feel) lo ahcun dawt ah a tla hlei lo. Kan i bawmh, kan i chanh, kan i lenkai, thilri kan ithenh le heh tiah kan i zokhenh ko zongah, "Kan thinlung ah a ka dawt ko hi te" timi theihtehnak (feeling) a um lo ahcun, dawtnak kha theih khawh asi hlei lo. Arthin voi zeizat va tuh zongah, thih hlan lungphun va tuah zong ah, "A thinlung tein ka dawt timi a theihteh (feel) khawh lo ahcun, dawt a tling kho lo."

Cucaah dawtnak hi a thuk in a kau tuk i, rihma khiah khawh asi lo. Hihi dawtnak asi timi fianter khawh asi lo. Zeicatiah hmuh khawhmi thil asi lo caah asi. Cucaah dawtnak kan timi cu zeitindah kan fianter khawh ne lai timi hi ruah ahau. Dawtnak cu atanglei bantuk in phun (2) in kan fianter khawh:

1. Dawtnak cu a pek in pek le a dawt in dawt lo in a tuah in tuah ding.
2. Midang nih dawt asilo ti in an ruahmi thil paohpaoh hrial ding

Cu thil pahnih-tuah ding le hrial ding-hna hi nifatin tein i nunpi lawngah dawtnak hi a um kho ding asi. Asiah cucu zeitindah kan tuah kun hna lai?

1. Dawtnak Tuah Ding

Palhnak i ngaihthiam; zawnruahnak, hnakkar tenhnak, siaherhnak, dawtmi caah thiltha tuahpiaknak, teminnak, duhmi thil zong kaltaknak, tuah duhmi zong tuah lo in um, tuah duhlomi zong tuahnak tibantuk in langhter ding asi.

2. Dawtnak timi cu Huatnak Umlo khi asi

Dawtnak timi biafang i biarak kah cu "huatnak" timi asi. Cucaah "dawtnak kha langhter khawhlo hmanh ah, mi pakhatkhat kha na huat lo hnu" paohpaoh ahcun, na dawt ti tluk asi ko. Cucaah "Dawtnak tim cu huatnak a umlo khi asi ko."  Mirang holh in chim ahcun, "Love is the absence of hatred" ti asi ko. Mi pakhat cu na huat lo ahcun, na dawt ti tluk asi ko cang. Cu ve bantuk thiamthiam in, mi pakhat cu na huat ahcun na daw kho hrimhrim ti ve lo.

Mi pakhatkhat cu zeitluk hmanh in, dawtnak va tuah, arthin zong voi zakhat hmanh vatuh law, arthin na tuhmi kha na huat tung asi ahcun asiloah a ka huat tiah a thinlung ah a um ahcun, kha thiltha na tuahmi vialte kha dawt ah atla kho ti lo. Chung ah a pil khomi dawtnak si ti lo. Alengphawthual in  aummi dawtnak lawng asi.

"Dawtnak timi cu huatnak umlonak hmun asi" caah, mi pakhat cu dawt zong dawt, huat zong huat timi asi kho lo. Cu ve bantuk in mi pakhat cu kan dawt ahcun huat a ngah lo i, kan huat ahcun dawt a ngah fawn lo. Asullam cu "Dawtnak le huatnak" cu an um ti kho lo.

Jesuh nih hitin a kan dawtnak alanghter (Ref: www.yoyowall.com)

 Biafunak

Careltu nih ruah awk a um than cang. "Dawtnak Biafang" hi, a tha tuk nain a zunzai lo in chim ngam ding asi ti lo ti kan fiang cang theu lai. Tuahsernak aa tellomi le tuahsernak in a lang lomi paoh cu, dawtnak a tling kho lo. Temtuarnak le tuahsernak aa tello ahcun dawtnak a um kho lo. Jesuh nih a kan dawtnak cu vancung supar kaltak in, cawrawlkuang ah a chuak; cawrawl kuang in vailamtah ah a kai. Cunak in a sungmi dawtnak aum kho ti lo.

Cucaah "Kan dawt" timi bia kan chim lai fate, i ruah ta hmasat a haumi cu, "Hi ka chimmi bia hi ka fiang maw?" ti hi asi. Cu na fian lo ahcun "kan dawt" timi hi, a zunzai lo in chim ding asi lo. Na chim asi le na chim bantuk tein tuahsernak in zulh a herh. Cu asilo ahcun "thli lak ah a zuangmi bia" lawnglawng asi.